De stille wereld 8
Voorwoord door Constance Vissers 9
Inleiding 11
1 Wat is TOS? 15
1.1 Inleiding 15
1.2 Bestaat er een eenduidige definitie voor TOS? 16
1.3 Geen ‘moderne’ problematiek, TOS is van alle tijden 21
1.4 Mogelijke oorzaken TOS 23
1.5 Taalproductieproblemen of taalproductie- én taalbegripsproblemen 25
1.6 De invloed van TOS op de ontwikkeling van het kind 32
1.7 Gevolgen van TOS op lange termijn 35
1.8 De onschatbare waarde van logopedie 37
2 Het spraak-taalsysteem 46
2.1 Inleiding 46
2.2 De taalverwerving 47
2.3 De taaldomeinen 48
3 TOS signaleren 61
3.1 Inleiding 61
3.2 Het belang van een vroege signalering 62
3.3 Kenmerken van een mogelijke TOS 68
3.4 Het ‘niet pluis’-gevoel in kaart brengen 71
3.5 Diagnostiek en onderzoek 77
3.6 Belang van het in kaart brengen van de communicatieve redzaamheid in de klas 82
4 TOS en de communicatieve redzaamheid 84
4.1 Inleiding 84
4.2 Een definitie: wat is communicatief redzaam zijn voor een kind met TOS? 85
4.3 ‘In vertrouwen kwetsbaar durven te zijn’ 89
4.4 Communicatief redzaam in sociale situaties 90
4.5 Observeren van de communicatieve redzaamheid in de onderbouw (tot en met groep 4) 92
4.6 Signaleren van problemen in de communicatieve redzaamheid bij kinderen vanaf zes jaar 95
4.7 Woordvindingsproblemen 100
4.8 Ondersteuning in de klas in de communicatieve redzaamheid 104
4.9 Communicatieve redzaamheid in spel 107
5 De sociaal-emotionele ontwikkeling bij TOS 111
5.1 Inleiding 111
5.2 Belang van een adequate sociale interactie 111
5.3 Verwoorden en benoemen van emoties 114
5.4 Theory of Mind (ToM), de ontwikkeling van het sociale begrip 120
5.5 De rol van innerlijke taal 123
5.6 Emotionele competentie 125
5.7 Sociaal onhandig en onbegrepen 128
5.8 Interactie met leeftijdsgenoten 130
5.9 Sociaal spel 132
6 Belang van psycho-educatie 135
6.1 Inleiding 135
6.2 Accepteer het kind met zijn specifieke onderwijsbehoefte 136
6.3 Methodieken psycho-educatie 137
6.4 Bouwen aan zelfvertrouwen bij het kind met TOS 138
6.5 De basisbehoeften autonomie, relatie en competentie 140
6.6 In gesprek met het kind met TOS 142
6.7 Het zelfbeeld van het kind versterken 146
7 TOS in relatie tot de executieve functies 149
7.1 Inleiding 149
7.2 Executieve functies en het ‘talige’ denken 152
7.3 Belemmeringen in het leerproces bij TOS en zwakke executieve functies 153
7.4 Samenhang tussen taal, taalbegrip en de executieve functies 155
8 TOS in relatie tot gedrag 174
8.1 Inleiding 174
8.2 Belang van visuele ondersteuning 174
8.3 Gedrag als hulpvraag 175
8.4 Taal stuurt ons handelen en denken aan 181
8.5 Motivatie 183
8.6 Gevolgen van overvraging 187
8.7 Observeren van het ‘ongewenste’ gedrag 189
9 Meertaligheid en TOS 192
9.1 Inleiding 192
9.2 Meertalige kinderen hebben een dubbele taak 193
9.3 Signalering en testen bij meertalige kinderen 194
9.4 Taalverwerving en de culturele achtergrond 199
9.5 Partnerschap met de meertalige ouders 203
9.6 Meertalige logopedie 205
10 Interactie met het kind, het taalaanbod 207
10.1 Inleiding 207
10.2 Het uitdagen van de interactie met het kind 207
10.3 Methodieken: Het VAT-principe 210
10.4 Methodiek: De DGM-methode, de Denkstimulerende Gespreks-Methodiek 212
10.5 Soorten vragen in de interactie met het kind 214
10.6 Een verhaal vertellen 217
11 Taalonderwijs, taalstimulering en woordenschatontwikkeling 222
11.1 Inleiding 222
11.2 ‘Taal is niet los te verkrijgen’ 222
11.3 Woordenschatontwikkeling 225
11.4 Taalactiviteiten in de klas 228
11.5 Methodieken 236
11.6 Aan de slag met taal in opstel, werkstuk en boekverslag 239
12 TOS en de relatie tot lezen, begrijpend lezen, rekenen en dyslexie 243
12.1 Inleiding 243
12.2 Instructie als gatenkaas 243
12.3 Schooltaal 245
12.4 Taal in rekenopdrachten 247
12.5 TOS en problemen met leren lezen en spelling 252
12.6 TOS en ondersteuning bij het aanvankelijk lezen 254
12.7 Samenhang tussen TOS en de leesontwikkeling 259
12.8 Leesproblemen en dyslexie bij TOS 262
12.9 Begrijpend lezen 266
12.10 Problemen met automatiseren 270
13 Onderwijs- en ondersteuningsbehoefte van het kind met TOS 272
13.1 Inleiding 272
13.2 Overzicht, structuur en regelmaat 273
13.3 Klassenmanagement 275
13.4 Overschrijven van het bord 278
13.5 Talige informatie en de communicatie moeten voor elk kind te volgen zijn 279
13.6 Instructie buiten het leslokaal 280
14 Een goede overdracht naar het vervolgonderwijs 282
14.1 Inleiding 282
14.2 Een goede oriëntatie is de eerste stap 283
14.3 De inhoud van een goede overdracht 283
15 De gevolgen van TOS kort samengevat 285
Tips voor materialen 286
Voor de Vlaamse lezers 287
Belangrijke websites 290
Literatuur en artikelen 294
Dankwoord 301
