Rechtspositivisme: De Mens als Wetgever

Rechtspositivisme is een rechtsfilosofische stroming die stelt dat recht bestaat uit regels die door bevoegde autoriteiten zijn vastgesteld, onafhankelijk van morele overwegingen. In deze visie is recht wat mensen ervan maken: geschreven wetten, formeel tot stand gekomen besluiten, erkende rechtsbronnen. De geldigheid van recht hangt niet af van de vraag of het 'goed' of 'rechtvaardig' is, maar of het volgens de juiste procedures is vastgesteld.

Deze opvatting staat haaks op het natuurrecht, dat uitgaat van universele, morele principes die boven het door mensen gemaakte recht staan. Het debat tussen deze stromingen raakt de kern van onze rechtsorde: wat is de uiteindelijke grondslag van recht?

De Eeuwige Spanning: Legaliteit versus Legitimiteit

Het rechtspositivisme dwingt ons na te denken over fundamentele vragen: moet een rechter een wet toepassen die moreel verwerpelijk is? Is een onrechtvaardige wet nog wel echt recht? Of prevaleert de formele geldigheid altijd? Deze spanning tussen legaliteit (formele rechtmatigheid) en legitimiteit (morele rechtvaardigheid) loopt als een rode draad door de rechtsfilosofie.

De Architecten van het Rechtspositivisme

De fundamenten van het moderne rechtspositivisme zijn gelegd door denkers als John Austin en Hans Kelsen. Austin definieerde recht als bevelen van de soeverein, ondersteund door sancties. Kelsen ontwikkelde de 'zuivere rechtsleer': een rechtssysteem als hiërarchie van normen, waarbij elke norm haar geldigheid ontleent aan een hogere norm, culminerend in de 'Grundnorm'. Voor Kelsen moest de rechtswetenschap zich strikt beperken tot het positieve recht, zonder ethische of politieke overwegingen.

Rechtspositivisme en Moraal: Een Ongemakkelijke Relatie

De scheidslijn tussen recht en moraal – het uitgangspunt van rechtspositivisme – heeft verstrekkende consequenties. Kan een rechter gewetensbezwaren hebben tegen een wet die hij moet toepassen? Wat als democratisch tot stand gekomen wetgeving fundamentele rechten schendt? Het rechtspositivisme dwingt ons deze vragen onder ogen te zien zonder de gemakkelijke uitweg van 'hoger recht'.

Deze spanning wordt pregnant zichtbaar in extreme situaties. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden joodse Nederlanders op basis van formeel correcte wetten vervolgd. Dat werpt de vraag op: waren dat nog wel wetten? Of verliest 'recht' zijn karakter wanneer het fundamentele morele grenzen overschrijdt?

Hedendaagse Uitdagingen voor het Rechtspositivisme

In de 21ste eeuw staat het rechtspositivisme voor nieuwe vragen. Internationaal recht kent vaak geen duidelijke 'soeverein' die wetten vaststelt. Mensenrechtenverdragen creëren normen die nationale wetgeving kunnen doorbreken. En rechters krijgen steeds meer ruimte om wetten te interpreteren – soms zo ruim dat de vraag rijst: wie maakt nu eigenlijk het recht?

Bovendien zien we spanning tussen verschillende rechtsstelsels. Wat als Europees recht botst met nationale grondwetten? Welk rechtssysteem prevaleert dan? Voor strikte rechtspositivisten leidt dit tot ingewikkelde vragen over rechtshiërarchieën en geldigheid.

Rechtspositivisme in Internationale Context

Het internationale recht kent een bijzondere positie in het rechtspositivistische denken. Wie is hier de 'soeverein'? Staten sluiten verdragen, maar wie dwingt naleving af? De bronnen van internationaal recht – verdragen, gewoonte, algemene rechtsbeginselen – passen niet gemakkelijk in het klassieke rechtspositivistische schema.

De Blijvende Relevantie van een Heldere Scheiding

Ondanks alle kritiek blijft rechtspositivisme een krachtige stroming. De scheiding tussen recht en moraal heeft waarde: het voorkomt dat rechters hun persoonlijke ethiek opleggen, het biedt rechtszekerheid, en het maakt helder waar politieke verantwoordelijkheid ligt – bij de wetgever, niet bij de rechter.

Tegelijk toont de geschiedenis dat zuiver formalistisch rechtsdenken gevaarlijk kan zijn. De kunst is te erkennen dat recht door mensen is gemaakt, zonder blind te zijn voor morele grenzen. Ellian en Cliteur laten zien dat we het rechtspositivisme kunnen waarderen zonder naïef te zijn over de risico's van moreel lege legaliteit.

Rechtspositivisme blijft relevant omdat het fundamentele vragen stelt: wat maakt recht tot recht? Wie bepaalt wat geldig recht is? En waar ligt de grens van gehoorzaamheid aan formeel correcte maar moreel verwerpelijke wetten? Deze vragen raken de kern van ons rechtssysteem – en verdienen daarom telkens opnieuw onze aandacht.