Bovenstroom en onderstroom: de verborgen dynamiek in organisaties

In elke organisatie zijn twee stromen actief die het succes bepalen: de bovenstroom (het zichtbare, rationele en formele) en de onderstroom (het onzichtbare, emotionele en informele). Terwijl managers vaak 80% van hun tijd besteden aan de bovenstroom, bepaalt juist de onderstroom voor een groot deel het succes van veranderingen en prestaties. Het herkennen en verbinden van beide stromen is essentieel voor effectief leiderschap en duurzame organisatieontwikkeling.

Wat zijn de bovenstroom en onderstroom?

De bovenstroom omvat alles wat zichtbaar en formeel is in een organisatie: structuren, systemen, processen, doelen, KPI's en officiële communicatie. De onderstroom bestaat uit onzichtbare dynamieken zoals emoties, overtuigingen, onderlinge relaties, ongeschreven regels en patronen. Deze twee stromen beïnvloeden elkaar voortdurend als communicerende vaten - wat in de bovenstroom gebeurt, heeft effect op de onderstroom en andersom.

Waarom de onderstroom vaak onzichtbaar blijft

Hoewel de onderstroom van grote invloed is op organisatieresultaten, blijft deze vaak buiten beeld. Dit komt omdat we gewend zijn te focussen op wat meetbaar en zichtbaar is. Bovendien voelt het bespreken van de onderstroom vaak ongemakkelijk: het raakt aan emoties, spanningen en onuitgesproken verwachtingen. Juist wat we buitensluiten wint echter aan invloed, zoals diverse studies aantonen.

Drie vormen van onderstroom herkennen

Om effectief met de onderstroom te werken, is het belangrijk verschillende vormen ervan te herkennen. Deskundigen onderscheiden doorgaans drie varianten van onderstromen die elk een eigen aanpak vragen:

• Onderdrukte onderstroom: gedachten en gevoelens die niet gedeeld worden omdat ze te hoge spanningen opleveren
• Onbedachte onderstroom: zaken die (nog) niet zijn verwoord of begrepen maar wel al het handelen beïnvloeden
• Niet-legitieme onderstroom: gedachten of gevoelens die wel in wandelgangen gedeeld worden maar nog niet officieel bespreekbaar zijn

De impact van onderstroom op veranderprocessen

Verandertrajecten mislukken vaak doordat ze zich primair richten op de bovenstroom (nieuwe structuren, processen of systemen), terwijl ze de onderstroom negeren. Zodra een verandering de bestaande ongeschreven regels, identiteit of onderlinge verhoudingen raakt, ontstaat weerstand. Deze weerstand is echter zelden irrationeel - het is een signaal dat er in de onderstroom iets speelt dat aandacht vraagt.

Systemisch kijken naar de onderstroom

Een effectieve manier om de onderstroom te begrijpen is door 'systemisch te kijken'. Dit betekent uitzoomen in plaats van inzoomen, het geheel waarnemen in plaats van alleen de symptomen. Systemisch kijken helpt om te zien hoe patronen in teams vaak een weerspiegeling zijn van wat in de gehele organisatie speelt, en hoe het verleden doorwerkt in het heden.

De rolmodellen van morgen: managers die beide stromen verbinden

De meest effectieve leiders van nu en de toekomst zijn zij die comfortabel kunnen bewegen tussen de bovenstroom en onderstroom. Ze combineren rationele analyse met emotionele intelligentie, planmatige aanpak met intuïtief aanvoelen. Deze leiders herkennen dat elke uitdaging elementen van beide stromen bevat en zoeken naar integrale oplossingen.

Praktische tools om de onderstroom zichtbaar te maken

Er zijn verschillende benaderingen ontwikkeld om de onderstroom in organisaties beter zichtbaar en hanteerbaar te maken. Deze tools helpen om te werken met wat onzichtbaar is, zonder het meteen te willen 'repareren' of 'managen':

• Storylistening: luisteren naar verhalen die inzicht geven in de onderstroom
• Systemische opstellingen: visualiseren van onzichtbare verbindingen en patronen
• Kritische Verbindingsindicatoren (KVI's): meten van de kwaliteit van relaties en verbindingen
• Actieonderzoek: gezamenlijk onderzoeken en veranderen in plaats van vooraf analyseren

Het verleden erkennen om vooruit te kunnen

Een cruciaal inzicht uit de systemische benadering is dat het verleden niet genegeerd kan worden bij verandering. Veranderen met respect voor wat er was, biedt meer kans op succes dan het radicaal afwijzen van het oude. Medewerkers die weerstand vertonen, zijn vaak niet tegen het nieuwe, maar voelen zich niet gezien in wat voor hen waardevol was in het oude. Door het verleden te erkennen, ontstaat ruimte voor vernieuwing.

Conclusie: de kunst van het balanceren

Het effectief werken met bovenstroom en onderstroom is niet zozeer een techniek of methode, maar eerder een kunst: de kunst van het balanceren tussen zichtbaar en onzichtbaar, tussen ratio en emotie, tussen structuur en dynamiek. Organisaties die erin slagen beide stromen te erkennen en met elkaar te verbinden, creëren een robuust fundament voor duurzame prestaties en betekenisvolle verandering.

In een wereld die steeds complexer en onvoorspelbaarder wordt, biedt het werken met beide stromen een waardevolle benadering die recht doet aan de volledige realiteit van organisaties. Het vraagt van leiders en adviseurs moed om onder het oppervlak te kijken, geduld om de diepere patronen te ontdekken, en wijsheid om te weten wanneer te handelen - of juist niet.