In tegenstelling tot in Angelsaksische landen is het in Nederland niet echt gangbaar dat oud-bewindslieden hun memoires schrijven. De meeste boekjes die de laatste jaren geschreven zijn door politici, zijn veredelde pamfletten die liefst voor een bedrag van lager dan tien euro in verkiezingstijd op de toonbank gelegd kunnen worden. Zwaargewichten als Ed van Thijn en Frits Bolkestein kunnen als uitzonderingen beschouwd worden. Gelukkig heeft Gerrit Zalm, de langst dienende minister van Financiën, zich bij hen gevoegd. In De romantische boekhouder doet hij verslag van deze periode. Dat gebeurt op zijn ‘Zalms’: lichtvoetig, vaak met een kwinkslag, maar als het erop aankomt bloedserieus en met een helder doel voor ogen.
Grote onthullingen bevatten de memoires niet, of het moet zijn dat Zalm suggereert dat de volledig uit de hand gelopen nettopositie van Nederland binnen de EU - afdracht min opbrengsten - te maken had met de Europese ambities van het duo Lubbers-Van den Broek. Dure ambities, denk je onwillekeurig, wanneer je even verderop leest dat de nettopositie van Nederland begin jaren negentig (Edinburgh) opliep van 2,1 miljard tot 6,1 miljard gulden. Zalm is er terecht trots op dat hij die afdracht heeft kunnen verminderen met een bedrag dat hoger was dan de inzet.
Een ander onderwerp waarover hij uit de school klapt, is zijn onderhandelingstactiek binnen het kabinet. In de Paarse kabinetten kende hij verschillende aanvaringen met de PvdA-ministers Ad Melkert en Jo Ritzen, die wel om meer geld kwamen vragen maar hun meevallers probeerden weg te stoppen in onduidelijke potjes. Aan dat soort spelletjes weigert Zalm mee te doen: een enkele keer zwaaide hij zelfs met zijn portefeuille. Niet zonder trots verhaalt hij hoe bokkig hij dan kan reageren: zijn collega’s hebben een goede aan hem wanneer ze hem om hulp vragen, maar als zij een eisenpakket op tafel denken te kunnen leggen, zet Zalm zijn stekels op.
Dit spel maakt deel uit van de manier waarop Zalm de begroting bestiert, aan de hand van wat de ‘Zalm-norm’ is gaan heten. De Zalm-norm bestaat eigenlijk niet, schrijft hij: het is een journalistieke vinding om het complex aan spelregels te beschrijven dat hij in 1994, bij zijn aantreden als minister van Financiën, heeft geïntroduceerd. Een van de interessantste aspecten van de memoires van Zalm is dat hij hiermee voortborduurt op de visie die hij als jonge ambtenaar al ontwikkelde. In de rampjaren 1980 en 1981 schreef Zalm mee aan de Miljoenennota’s, die lippendienst bewezen aan het trendmatige begrotingsbeleid maar daar door de crisis lang niet aan konden voldoen. In 1982 krijgt hij zitting in de Studiegroep Begrotingsruimte, waar Zalm wordt gevraagd om zijn mening uiteen te zetten over de aanvaardbare omvang van het structurele begrotingstekort. De ideeën die hij toen op papier zette, gingen in 1994 de ruggengraat vormen van wat de Zalm-norm is gaan heten. Dat dwingt respect af, want vasthouden aan een consistente visie is tussen alle politieke gekonkel bepaald niet eenvoudig.
Zalm komt in De romantische boekhouder ook naar voren als technocraat die omstandig uit de doeken doet hoe de begroting of de politiek in elkaar steekt. In die delen verdwijnt hij zelf naar de achtergrond, wat de leesbaarheid van die delen niet altijd ten goede komt. Het lijkt alsof hij in die delen ook wat minder openhartig is. Dat wordt gelukkig gecompenseerd door de passages waarin hij zich meer op zijn gemak voelt, zoals het deel waarin hij uitleg geeft over de verhouding tussen minister en staatssecretaris. Zalm vindt het nog steeds bijzonder grappig dat Wouter Bos, toenmalig staatssecretaris, naar het ministerie van Algemene Zaken stapte om te vragen wat nu precies de officiële inhoud van zijn taak was. Bij gebrek aan een officiële definitie had Zalm hem een A4’tje doen toekomen met daarop onder meer ‘het dragen van de tas van de minister’. Een terugkerend geintje van Zalm, waar Bos niet echt om kon lachen.
We hebben Zalm leren kennen als grappenmaker, maar dankzij De romantische boekhouder komt nog duidelijker aan de oppervlakte dat hij ook een ijdele minister is geweest. Hij heeft als minister van Financiën grote verdiensten (zoals de hervorming van de toezichthoudende organen (oprichting AFM) en enkele belastingverlagingen en -hervormingen) en daar wil hij graag de credits voor. Die zijn hem ook gegund. Weliswaar heeft hij bijna steeds de wind mee gehad, wanneer die tegenzat had Zalm vaak een antwoord paraat. Hij is trots op de bijnaam die hij kreeg ten tijde van de invoering van de Euro, ‘Il Duro’ (de harde). Hij had hem te danken aan zijn onbuigzame opstelling inzake de stabiliteit van de nieuwe Europese munt, die in 2002 zou worden ingevoerd. Maar zo heeft hij zich veel vaker opgesteld. Waar nog twijfels zijn, heeft hij een antwoord paraat: ook in dit boek komt hij met harde cijfers om de mythe te ontkrachten dat Nederland met een onvoordelige koers de euro is ingestapt.
De romantische boekhouder biedt een mooi beeld van een financieel-economische whizzkid die, na te zijn opgegroeid in een relatief eenvoudig milieu, besloot zijn leven in dienst te stellen van de publieke zaak. Zijn leiderschapskwaliteiten komen vooral naar voren in de consistentie van zijn beleid en in de ruimte die hij in de loop der jaren heeft geschapen voor anderen. Het is niet voor niets dat de chauffeurs van de ministeries het liefst VVD’ers rijden: die zijn tenminste geïnteresseerd in de individuen met wie zij dagelijks te maken hebben. Over de PvdA’ers doen de meest angstaanjagende verhalen de ronde, beweert Zalm. Als hij dit in een talkshow vertelt, zal hij er ongetwijfeld een knipoog bij doen. Maar dit verschil raakt voor hem wel aan de essentie. Zelf heeft hij in elk geval zijn verantwoordelijkheid genomen.
Over Hans van der Klis
Hans van der Klis is freelance journalist. Hij schrijft regelmatig artikelen voor Managementboek.
