Handboek Jeugdhulpverlening

Inleiding
Johan Vanderfaeillie, Hans Grietens & Bea Maes 15
Literatuur 21

1 Kinderen en jongeren met gedrags- en emotionele problemen
Hans Grietens, Guy Bosmans & Dieter Baeyens 23
1.1 Inleiding 24
1.2 Wat zijn gedrags- en emotionele problemen? 25
1.2.1 Terminologie 25
1.2.2 Aandachtspunten bij het definiëren van gedrags- en emotionele problemen 26
1.2.2.1 Het ontwikkelingsperspectief 26
1.2.2.2 De continuümgedachte 26
1.2.2.3 De context 27
1.2.2.4 De informant 27
1.3 Classificatie van gedrags- en emotionele problemen 28
1.3.1 Klinisch-psychiatrische classificatiesystemen 28
1.3.2 Empirisch-statistische classificatiesystemen 30
1.4 Epidemiologisch onderzoek naar gedrags- en emotionele problemen bij kinderen en jongeren 32
1.5 Etiologie van gedrags- en emotionele problemen 35
1.5.1 Hoe zien verklaringsmodellen eruit? 35
1.5.2 Biologische factoren 37
1.5.3 Leerervaringen 39
1.5.4 De invloed van biologische factoren en leerervaringen op de ontwikkeling van gedrags- en emotionele problemen 43
1.6 Diagnostiek van gedrags- en emotionele problemen 45
1.6.1 Onderkennende of classificerende diagnostiek 46
1.6.2 Verklarende diagnostiek 46
1.6.3 (Be)handelingsgerichte diagnostiek 47
1.7 Behandeling van gedrags- en emotionele problemen 47
1.7.1 Algemene aspecten van behandeling 48
1.7.2 Theoretische perspectieven op behandeling 49
Literatuur 53

2 Kinderen en jongeren met een leerstoornis
Pol Ghesquière & Wied Ruijssenaars 59
2.1 Leerstoornissen zijn specifieke leerproblemen 60
2.2 Definitie en classificatie 61
2.3 Prevalentie van leerstoornissen 64
2.4 Comorbiditeit met andere stoornissen 65
2.5 Oorzaken van leerstoornissen 68
2.5.1 Genetische benadering 68
2.5.2 Neuro(psycho)logische benadering 69
2.5.3 Cognitieve benadering 72
2.6 Diagnostiek 75
2.7 Behandeling 78
Aanbevolen literatuur 81
Referenties in de tekst 81

3 Kinderen en jongeren met een verstandelijke beperking
Bea Maes, Sara Nijs & Petri Embregts 87
3.1 Inleiding 88
3.2 Definitie 89
3.3 Terminologie 92
3.4 Prevalentie 93
3.5 Etiologie 94
3.6 Diagnostiek 97
3.6.1 Onderkennende en classificerende diagnostiek 97
3.6.2 Handelingsgerichte diagnostiek 99
3.7 Classificatie 100
3.8 Visies en modellen 102
3.9 Begeleiding en ondersteuning 105
3.9.1 Vroege ontwikkelingsstimulering 105
3.9.2 Gezinsondersteuning 107
3.9.3 Ondersteuning op schoolleeftijd 109
3.9.4 Ondersteuning tijdens de transitie naar volwassenheid 112
3.9.5 Ervaringsdeskundigheid 113
3.10 Besluit 113
Literatuur 114

4 Kinderen en jongeren met autismespectrumstoornis
Ilse Noens & Peter Vermeulen 121
4.1 Inleiding 122
4.2 Classificatie en terminologie 124
4.3 Prevalentie 127
4.4 Autisme op vier niveaus 128
4.4.1 Gedragskenmerken van autisme 129
4.4.1.1 Stoornis in sociale communicatie 131
4.4.1.2 Een beperkt, repetitief en stereotiep gedrags-, interesse- en activiteitenpatroon 132
4.4.1.3 Bijkomende problemen 134
4.4.2 Cognitieve aspecten van autisme 135
4.4.2.1 Theory of Mind 135
4.4.2.2 Executieve functies 137
4.4.2.3 Atypische lokale en globale verwerking 138
4.4.2.4 ‘Predictive coding’-theorieën 139
4.4.3 Neurobiologische aspecten van autisme 140
4.4.4 Genetische aspecten van autisme 141
4.5 Screening en diagnostiek 142
4.5.1 Onderkennende diagnostiek 142
4.5.1.1 Screening 143
4.5.1.2 Classificerend diagnostisch protocol 145
4.5.1.3 Differentiaaldiagnostiek en comorbiditeit 147
4.5.2 Verklarende diagnostiek 150
4.5.3 Handelingsgerichte diagnostiek 150
4.6 Opvoeding, onderwijs en hulpverlening 152
4.6.1 Eerstegraadsstrategie: een autismevriendelijk klimaat 155
4.6.2 Tweedegraadsstrategie: aanvullende interventies 157
4.6.3 Derdegraadsstrategie: vraaggestuurd aanbod 159
Literatuur 160

5 Dove en slechthorende kinderen en jongeren
Liesbeth Matthijs, Marleen De Sloovere & Gerrit Loots 169
5.1 Inleiding 170
5.2 Beschrijving van de doelgroep 172
5.2.1 Audiologische classificatie 173
5.2.1.1 Indeling volgens de graad van het gehoorverlies 173
5.2.1.2 Indeling volgens de aard van het gehoorverlies 175
5.2.1.3 Screening en diagnostiek 178
5.2.2 Orthopedagogische classificatie 179
5.3 Opvoeding en onderwijs 181
5.4 Huidige ontwikkelingen in opvoeding en onderwijs: van een of/ofmentaliteit naar een en/en-benadering 188
5.5 De pedagogische kracht van de dovencultuur: een voorbeeld 190
Literatuur 192

6 Kinderen en jongeren met visuele beperkingen en doofblindheid
Saskia Damen & Mathijs Vervloed 201
6.1 Inleiding 202
6.2 Classificatie en terminologie 203
6.2.1 Visuele beperking, slechtziendheid en blindheid 203
6.2.2 Doofblindheid 205
6.3 Prevalentie 207
6.3.1 Visuele beperking, slechtziendheid en blindheid 207
6.3.2 Doofblindheid 207
6.4 Factoren die van invloed zijn op het visuele functioneren 208
6.4.1 Zien, kijken en waarnemen 208
6.4.2 Aard en ernst van de aandoening 208
6.4.3 Tijdstip van ontstaan 210
6.5 Gedragssignalen van visuele beperkingen 211
6.5.1 Signalen van slechtziendheid bij het jonge kind 214
6.5.2 Signalen van doofblindheid 215
6.6 Impact van blindheid op de ontwikkeling 216
6.6.1 Motorische ontwikkeling, oriëntatie en mobiliteit 219
6.6.2 Cognitieve ontwikkeling 219
6.6.3 Sociaal emotionele ontwikkeling, communicatie en taalontwikkeling 221
6.6.4 Adaptieve vaardigheden 223
6.6.5 Competentiebeleving, identiteit en kwaliteit van leven 224
6.7 Impact van congenitale doofblindheid op de ontwikkeling 226
6.8 Diagnostiek naar ontwikkeling en ondersteuning van blinde en doofblinde kinderen 227
6.8.1 Diagnostische werkwijze 227
6.8.2 Diagnostische instrumenten 229
6.9 Ondersteuning van opvoeding en ontwikkeling bij blinde kinderen 233
6.9.1 Vroegbehandeling en ontwikkelingsstimulering 233
6.9.2 Ouderbegeleiding 234
6.9.3 Bevorderen van interactie en communicatie 235
6.9.4 Zelfredzaamheidstraining, oriëntatie en mobiliteit 236
6.9.5 Socialevaardigheidstraining en competentiebeleving 236
6.10 Ondersteuning van opvoeding en ontwikkeling van doofblinde kinderen 237
Literatuur 238

7 Kinderen en jongeren met een fysieke beperking
Veerle Soyez & Johan Vanderfaeillie 245
7.1 Inleiding 246
7.2 Terminologie 248
7.3 Definiëring, oorzaken en classificatie 249
7.3.1 Neurologische aandoeningen 250
7.3.1.1 Cerebrale parese 250
7.3.1.2 Hydrocefalie 253
7.3.1.3 Neuraalbuisdefecten 254
7.3.1.4 Poliomyelitis 256
7.3.1.5 Niet-aangeboren hersenletsels (NAH) 256
7.3.2 Musculaire problemen 260
7.3.2.1 Spierdystrofie 260
7.3.2.2 Spieratrofie 261
7.3.3 Orthopedische problemen 262
7.3.3.1 Amputatie 262
7.3.3.2 Juveniele idiopathische artritis 262
7.3.3.3 Osteogenesis imperfecta 263
7.4 Prevalentie 264
7.5 Opvoeding en onderwijs 265
7.5.1 Opvoeding 265
7.5.1.1 Gedrags- en emotionele problemen 265
7.5.1.2 Leren en leerproblemen 267
7.5.1.3 Communicatie 268
7.5.1.4 Seksuele problemen 269
7.5.1.5 Problemen bij de ouders 270
7.5.1.6 Opvoedingsproblemen 271
7.5.2 Onderwijs 273
7.6 Diagnostiek en behandeling 274
7.6.1 Diagnostiek 274
7.6.2 Behandeling 275
7.6.2.1 Doman-Delacato 278
7.6.2.2 Bobath 278
7.6.2.3 Vojta 279
7.6.2.4 Le Gay Brereton 280
7.6.2.5 Petö 280
7.6.2.6 Functionele training 281
7.6.2.7 Hyperbaric Oxygen Therapy (HBOT) 282
7.6.2.8 Diepe hersenstimulatie (DBS) 283
7.6.2.9 Orthopedagogische interventie 283
Literatuur 284

8 Zieke kinderen en jongeren
Johan Vanderfaeillie & Katja Petry 289
8.1 Inleiding 290
8.2 Casus 290
8.3 Definities en terminologie 291
8.3.1 Gezondheid versus ziekte 291
8.3.2 Acute pediatrische ziekten 292
8.3.3 Chronische ziekten 293
8.3.4 Psychosomatiek en somatoforme aandoeningen 294
8.4 Classificatie 294
8.4.1 De ene ziekenhuisopname is de andere niet 294
8.4.2 Classificatie van chronische ziekten 295
8.4.2.1 Hart- en ademhalingsmoeilijkheden 295
8.4.2.2 Bloedziekten 297
8.4.2.3 Kanker 298
8.4.2.4 Diabetes 299
8.4.2.5 Obesitas 301
8.4.2.6 Epilepsie 303
8.4.2.7 Chronische nierproblemen 304
8.4.2.8 Chronische inflammatoire darmaandoeningen 304
8.5 Prevalentie en voorkomen 305
8.5.1 Prevalentie en voorkomen van een opname in een ziekenhuis 305
8.5.1.1 Evoluties in de kindergeneeskunde en het ziekenhuiswezen 305
8.5.1.2 Factoren die bijdragen tot een opname 308
8.5.2 Prevalentie en voorkomen van chronische ziekten 309
8.6 Gevolgen 310
8.6.1 Gevolgen van een hospitalisatie 310
8.6.2 Gevolgen van een chronische ziekte 311
8.7 Diagnostiek en behandeling 314
8.7.1 De diagnostiek en behandeling van het gehospitaliseerde kind 314
8.7.1.1 Orthopedagogisch handelen 314
8.7.1.2 Orthopedagogische vragen en antwoord 315
8.7.2 Diagnostiek en behandeling van het chronisch zieke kind 319
8.7.2.1 Diagnostiek van het chronisch zieke kind 319
8.7.2.2 Orthopedagogisch handelen 320
8.8 Onderwijs aan zieke en chronisch zieke kinderen 321
8.9 Bij wijze van afronding 322
Literatuur 322

9 Jeugdigen met delinquent gedrag
Annemiek T. Harder & Stijn Vandevelde 325
9.1 Inleiding 326
9.2 Definitie en terminologie 327
9.3 Epidemiologisch onderzoek naar delinquent gedrag van jeugdigen 329
9.3.1 Prevalentie 330
9.3.1.1 Jeugdigen onder de 12 jaar 331
9.3.1.2 Jeugdigen van 12 tot 18 jaar 332
9.3.1.3 Jeugdigen van 18 tot 23 jaar 332
9.3.1.4 Typen delinquent gedrag 333
9.3.1.5 Trends en ontwikkelingen in jeugddelinquentie 334
9.3.2 Subgroepen naar frequentie van delinquent gedrag 335
9.4 Ontwikkeling en oorzaken van jeugddelinquentie 336
9.4.1 Ontwikkelingspaden van delinquent gedrag 336
9.4.2 Risico- en beschermende factoren 338
9.5 Diagnostiek van jeugddelinquentie 340
9.5.1 Risicotaxatie voor delinquent gedrag bij jeugdigen tot 18 jaar 341
9.5.2 Risicotaxatie voor delinquent gedrag bij jeugdigen van 18 tot
25 jaar 342
9.6 Interventies voor delinquente jeugdigen 343
9.6.1 Typen interventies 343
9.6.2 Effectiviteit van interventies 349
9.6.2.1 Wat werkt in de hulpverlening aan jeugdigen? 349
9.6.2.2 Wat werkt bij delinquent gedrag? 350
9.7 Tot besluit 354
Literatuur 354

10 Minderjarige slachtoffers van mishandeling en verwaarlozing
Hans Grietens & Johan Vanderfaeillie 361
10.1 Inleiding 362
10.2 Definities en vormen van kindermishandeling 363
10.2.1 Het probleem van definities 363
10.2.2 Algemene definities 366
10.2.3 Vormen van kindermishandeling 367
10.2.3.1 Fysieke mishandeling 368
10.2.3.2 Verwaarlozing 368
10.2.3.3 Emotionele mishandeling 369
10.2.3.4 Seksueel misbruik 369
10.2.3.5 Getuige zijn van huiselijk geweld 370
10.3 Omvang van kindermishandeling 371
10.4 Verklaringen over het ontstaan van kindermishandeling 373
10.4.1 Van monofactoriële naar multifactoriële modellen 373
10.4.2 De persoon van de ouder 375
10.4.3 Integratieve modellen 376
10.5 Gevolgen van kindermishandeling 379
10.5.1 Kortetermijngevolgen 380
10.5.2 Langetermijngevolgen 384
10.6 Risicotaxatie en preventie van kindermishandeling 386
10.6.1 Primaire preventie 387
10.6.2 Secundaire preventie 387
10.6.3 Tertiaire preventie 389
10.7 Aanpak van kindermishandeling 389
Literatuur 392

11 Vluchtelingenkinderen en -jongeren
Lucia De Haene, Trudy Mooren, Julia Bala & Ilse Derluyn 399
11.1 Vluchtelingenkinderen en -jongeren: een situering 400
11.2 Gedwongen migratie: een traumatische cluster van stressoren 401
11.2.1 Een chronologisch perspectief: fasen van het gedwongen migratieproces 402
11.2.2 Een psychosociaal perspectief: kernthema’s doorheen het gedwongen migratieproces 404
11.3 De impact van gedwongen migratie op de ontwikkeling en het psychosociaal functioneren van vluchtelingenkinderen en -jongeren 406
11.3.1 Een kwetsbare ontwikkeling: onderzoek naar de prevalentie van psychosociale problemen bij vluchtelingenkinderen en -jongeren 406
11.3.2 Kritieken op de dominante symptoombenadering in vluchtelingenonderzoek 408
11.3.2.1 Een monocausaal perspectief op trauma tijdens gedwongen migratie 408
11.3.2.2 Een nadruk op kwetsbaarheid bij vluchtelingenkinderen 409
11.3.2.3 Een aanspraak op universele geldigheid van westerse diagnostische kaders 411
11.3.2.4 Een individualiserend perspectief op psychosociaal lijden 413
11.4 Ontwikkeling in context: vluchtelingengezinnen 414
11.5 Een bijzondere groep vluchtelingenjongeren: niet-begeleide buitenlandse minderjarigen 418
11.5.1 Situering 418
11.5.2 Psychosociaal welzijn van niet-begeleide buitenlandse minderjarigen 420
11.6 Pijlers en krachtlijnen in de psychosociale begeleiding van vluchtelingenkinderen en -jongeren 423
Literatuur 427

De doelgroepen nader bekeken
Johan Vanderfaeillie, Bea Maes & Hans Grietens 433

Literatuur 441
Auteurs 443
Zaakregister 447