De rolinvulling van overheidsjuristen

1 Inleiding 15
1.1 Een introductie van het onderwerp van deze studie: de rolinvulling van overheidsjuristen 15
1.1.1 De uitdaging en het belang van een studie naar de rolinvulling van overheidsjuristen 17
1.1.2 Opzet van deze inleiding 18
1.2 Het overheidshandelen en de rol van overheidsjuristen 19
1.3 Overheidsjuristen als publieke en juridische professionals 21
1.4 Multidisciplinaire karakter en theoretische, methodologische en praktische waarde van een studie naar de rolinvulling van overheidsjuristen 24
1.4.1 Een studie met een multidisciplinair karakter 25
1.4.2 Theoretische waarde: het concretiseren van de rol van overheidsjuristen binnen het overheidshandelen en het verdiepen van het beroepsethische debat 25
1.4.3 Methodologische waarde: inductiever en exploratief 27
1.4.4 Praktische waarde: verbinden van de theorie over de rolinvulling met de dagelijkse praktijk van overheidsjuristen om het aanpassingsvermogen te versterken 28
1.5 Doel, centrale vraag, deelvragen, belangrijke definities en opzet van de studie 28

2 De rolinvulling van overheidsjuristen in de academische literatuur 33
2.1 Inleiding 33
2.2 Een introductie van drie benaderingen om de rolinvulling van overheidsjuristen te beschrijven 34
2.2.1 De professionele identiteitsbenadering 34
2.2.2 De rechtstoepassingsbenadering 35
2.2.3 De belangbenadering 37
2.3 Beroepsethische modellen voor de invulling van de professionele rol van overheidsjuristen 38
2.3.1 Het antagonistisch model 39
2.3.2 Het rechtsstaat- of publieke belangmodel 40
2.3.3 Het kameleonmodel 42
2.3.4 Samenvatting beroepsethische debat over rolinvulling van overheidsjuristen 43
2.4 Sociaalwetenschappelijk onderzoek naar de invulling van de professionele rol door overheidsjuristen 45
2.4.1 De rolinvulling van procederende overheidsjuristen 45
2.4.2 De invloed van een leidinggevende positie en politieke druk op de invulling van de professionele rol 48
2.4.3 Twee onderzoeken naar de rolinvulling van wetgevingsjuristen 50
2.4.3.1 Mastenbroek en Tholen 51
2.4.3.2 Doornbos en Mein 52
2.4.3.3 Eerste weging van deze twee studies 53
2.4.4 De rechtstoepassing van overheidsjuristen 54
2.4.5 De invulling van de professionele rol door gemeentejuristen 55
2.5 Geschiktheid academische literatuur voor beantwoording centrale vraag 57
2.5.1 Drie voorwaarden voor de mate van geschiktheid 58
2.5.2 Voorwaarde I: beschrijvend en verklarend 59
2.5.3 Voorwaarde II: rekening houden met variëteit 59
2.5.4 Voorwaarde III: empirisch gefundeerd 60
2.5.4.1 Stap 1: starten met een literatuuronderzoek waaruit een aantal hypothesen of vooronderstellingen wordt gedestilleerd over de rolinvulling van overheids juristen 61
2.5.4.2 Stap 2: het verzamelen en analyseren van onderzoeksgegevens die op deze hypothesen zien 61
2.5.4.3 Stap 3: conclusies over de hypothesen en een evaluatie wat dit betekent voor de bestaande literatuur over de invulling van de professionele rol door overheidsjuristen 63
2.5.5 Beoordeling academische literatuur over de rolinvulling van overheidsjuristen 64
2.6 Conclusie 66

3 De onderzoeksstrategie van deze studie 69
3.1 Drie eisen aan de onderzoeksstrategie 69
3.2 Gemixte onderzoeksmethoden 71
3.2.1 Een korte introductie in gemixte onderzoeksmethoden 71
3.2.2 Keuze I: een sequentiële onderzoeksstrategie 72
3.2.3 Keuze II: starten met kwalitatief onderzoek 72
3.2.4 Keuze III: de integratie van de onderzoeksgegevens 73
3.2.5 De rol van de gevonden academische literatuur 74
3.3 De onderzoeksstrategie van deze studie in één beeld 75
3.4 Conclusie 76

4 Onderzoek I: een beschrijving van de invulling van de professionele rol van overheidsjuristen 79
4.1 Inleiding 79
4.2 Methode 80
4.2.1 Theoretische sampling 80
4.2.2 Het verzamelen van onderzoeksgegevens 82
4.2.3 De analyse van de onderzoeksgegevens 83
4.2.4 Casuïstiek van de gevolgde overheidsjuristen 84
4.3 Resultaten: drie samenhangende begrippen ter beschrijving van de rolinvulling van overheidsjuristen 85
4.3.1 Kernbegrip I: professioneel handelen 85
4.3.1.1 Proces van rechtsvinding 85
4.3.1.2 Ambtelijk handelen 87
4.3.2 Kernbegrip II: de zelf gedefinieerde werksituatie 88
4.3.3 Kernbegrip III: de gekozen beroepsopvatting 93
4.3.3.1 Beroepsopvatting I: alleen wat juridisch mogelijk is 93
4.3.3.2 Beroepsopvatting II: ambtelijke loyaliteit en rechterlijke toets 94
4.3.3.3 Beroepsopvatting III: meedoen aan het politiekbestuurlijke spel 95
4.3.3.4 Beroepsopvatting IV: meedoen aan het juridische spel 99
4.4 Discussie en conclusie: een samenhangende beschrijving van de rolinvulling van overheidsjuristen 100
4.4.1 De drie relaties tussen de kernbegrippen van de rolinvulling 100
4.4.1.1 De relatie tussen professioneel handelen en de gedefinieerde werksituatie 101
4.4.1.2 De relatie tussen professioneel handelen en de gekozen beroepsopvatting 102
4.4.1.3 De relatie tussen de gekozen beroepsopvatting en de zelf gedefinieerde werk situatie 103
4.4.2 Conclusie: een model voor de rolinvulling van overheidsjuristen 103
4.4.3 Beperkingen van het onderzoek en het vervolg van de studie 104

5 Onderzoek II: een verkenning van de operante invullingen van de professionele rol onder overheidsjuristen 107
5.1 Inleiding 107
5.2 Methode 108
5.2.1 Inleiding over de Q-methodologie 108
5.2.2 Definitie van het concours en het opstellen van de Q-set 109
5.2.3 Selectie van de respondenten (P-set) 110
5.2.3.1 Theoretische overwegingen bij de selectie van de P-set 110
5.2.3.2 De P-set in deze deelstudie 111
5.2.4 De gegevensverzameling (Q-sorts en interviews) 111
5.2.5 Uitvoering van de factoranalyse, rotatie en interpretatie 114
5.3 Resultaten: consensus en vier ideaaltypische invullingen van de professionele rol 115
5.3.1 Rolinvulling I: maximeren van de juridische kwaliteit 116
5.3.2 Rolinvulling II: bijdragen aan een bredere opgave 118
5.3.3 Rolinvulling III: beïnvloeden van beleids- en besluitvorming 119
5.3.4 Rolinvulling IV: laveren tussen rechter en bestuur 122
5.3.5 Consensus over de rolinvulling van overheidsjuristen 124
5.4 Discussie en conclusie 125
5.4.1 Conclusie: er zijn vier invullingen van de professionele rol operant onder overheidsjuristen 126
5.4.2 Beperkingen van het onderzoek en het vervolg van de studie 127

6 Onderzoek III: het exploreren van verklaringen voor de invullingen van de professionele rol door overheidsjuristen 129
6.1 Inleiding 129
6.2 Methode 130
6.2.1 De formulering van de stellingen 131
6.2.2 Keuzes in de formulering van stellingen vanwege de toepassing van Q2S 131
6.3 Resultaten 137
6.3.1 De kenmerken van de respondenten 137
6.3.2 Consensus onder overheidsjuristen 138
6.3.3 Rolinvullingen onder overheidsjuristen 138
6.3.3.1 Operante rolinvullingen 138
6.3.3.2 Vergelijking resultaten Q-onderzoek en enquête 139
6.3.4 Kenmerken (van het werk) van overheidsjuristen 140
6.3.4.1 Taak 140
6.3.4.2 Schaal en dienstjaren 143
6.3.5 Nabijheid rechterlijke toets en andere omgevingsfactoren 144
6.3.5.1 Nabijheid rechterlijke toets 144
6.3.5.2 Type organisatie en grootte juridische functie 145
6.4 Discussie en conclusie 145
6.4.1 Overeenkomst in de rolinvulling: veel speelruimte om juridische kwaliteit te leveren 146
6.4.2 Correlaties met variaties in de rolinvulling 146
6.4.3 Beperkingen van het onderzoek 149

7 Conclusie 151
7.1 Inleiding 151
7.2 Beantwoording van de centrale vraag 151
7.2.1 Een definitie van de invulling van de professionele rol van overheidsjuristen 153
7.2.1.1 Het professionele handelen van overheidsjuristen 153
7.2.1.2 De zelf gedefinieerde werksituatie 155
7.2.1.3 De gekozen beroepsopvatting 157
7.2.1.4 De drie kernbegrippen in samenhang 159
7.2.2 Vier ideaaltypische rolinvullingen 160
7.2.2.1 Rolinvulling 1: bijdragen aan een bredere opgave 161
7.2.2.2 Rolinvulling 2: beïnvloeden van beleids- en besluitvorming 161
7.2.2.3 Rolinvulling 3: laveren tussen rechter en bestuur 162
7.2.2.4 Rolinvulling 4: maximeren van de juridische kwaliteit 163
7.2.3 Verklarende patronen in de rolinvulling van overheidsjuristen 163
7.2.3.1 Verklarend patroon 1: overeenstemming over belang juridische kwaliteit en speelruimte 163
7.2.3.2 Verklarend patroon 2: meer doen dan rechtsvinding (de rol van schaal en ervaring) 165
7.2.3.3 Verklarend patroon 3: het effect van een gereguleerde rolinvulling (waarom de rolinvulling van bezwaarmedewerkers en procederende overheidsjuristen eigen patronen kennen) 166
7.3 Drie conclusies voor de versterking van de beroepsethische literatuur 167
7.4 De verbinding van theorie en praktijk: drie lessen voor een reflectieve beroepsgroep met aanpassingsvermogen 171
7.4.1 Les 1: overheidsjuristen in gereguleerde rolinvullingenpassen zich lastiger aan 171
7.4.2 Les 2: gestructureerd reflecteren op de rolinvulling aan de hand van een analyse kader 172
7.4.3 Les 3: het analysekader gebruiken om het aanpassingsvermogen van overheidsjuristen te versterken 174
7.4.3.1 Scheltema over de responsieve rechtsstaat 175
7.4.3.2 De oproep van Scheltema en de aanpassing in de rolinvulling van overheids juristen 176
7.5 Vervolgonderzoek 179
7.5.1 Vervolgonderzoek 1: meer onderzoek naar wat overheidsjuristen doen 179
7.5.2 Vervolgonderzoek 2: de invloed van omgevingsfactoren en kenmerken (van het werk) van overheidsjuristen op de kwaliteit van het proces van rechtsvinding 181
7.5.3 Vervolgonderzoek 3: nader onderzoek naar bezwaarmedewerkers en procederende overheidsjuristen 181
7.5.4 Vervolgonderzoek 4: een meetinstrument voor de rolinvulling van een overheidsjurist 182
7.5.5 Vervolgonderzoek 5: toepassing methode op de rolinvulling van andere juridische professionals 182
7.6 Slotbeschouwing 183

Samenvatting 187
Summary 201

Literatuurlijst 215
Bijlage 1: stellingen Q-onderzoek 221
Bijlage 2: opzet en resultaten enquête 225