Marktwerking: De Belofte, De Praktijk en De Kritiek

Dertig jaar geleden begon Nederland met een groot experiment. Publieke diensten als zorg, onderwijs, spoor en energievoorziening zouden door marktwerking beter en goedkoper worden. De concurrentie zou innovatie stimuleren, de efficiëntie verhogen en de kosten drukken. De werkelijkheid bleek weerbarstiger dan gedacht.

Vandaag de dag kent vrijwel niemand meer die zich niet heeft afgevraagd: waarom duurt het langer om een afspraak bij de huisarts te maken? Waarom zijn de zorgpremies zo hoog? En waarom rijdt de trein niet als het sneeuwt? Het antwoord ligt vaak in de manier waarop marktprincipes zijn toegepast op diensten die oorspronkelijk publiek waren.

De Vier Basisvoorwaarden voor Geslaagde Marktwerking

Niet alle kritiek op marktwerking is principieel. Soms kan concurrentie inderdaad leiden tot betere diensten en lagere prijzen. Maar dan moet wel aan strikte voorwaarden worden voldaan. Sander Heijne destilleert uit zijn onderzoek vier cruciale voorwaarden: het ondernemersbelang mag niet botsen met het publieke belang, de afnemer moet betalen voor zijn eigen consumptie, zowel aanbieders als afnemers moeten keuzevrijheid hebben, en het internationale speelveld moet gelijk zijn.

Wanneer aan deze voorwaarden niet wordt voldaan, ontstaan problemen. In de zorg betaalt niet de patiënt, maar de zorgverzekeraar. Bij het spoor heeft ProRail een monopolie op het spooronderhoud. En in de kinderopvang bepaalt de overheidssubsidie de dynamiek, niet de consument.

De Morele Grenzen van Markten

Maar er is ook een dieper, filosofisch bezwaar tegen de uitbreiding van marktdenken. Niet alles wat technisch verhandelbaar is, zou ook verhandeld móeten worden. Wanneer we kinderopvang, onderwijs en gezondheidszorg primair als 'producten' gaan beschouwen, verandert dat de aard van deze diensten fundamenteel.

Marktwerking in de Zorg: Een Casestudy

Nergens zijn de effecten van marktwerking zo zichtbaar en zo omstreden als in de zorg. De zorgpremies zijn de afgelopen vijftien jaar explosief gestegen, terwijl zorgverleners klagen over administratieve lasten en regeldruk. Tegelijkertijd maken zorgverzekeraars recordwinsten en zijn er meer managers dan ooit.

Het Historisch Perspectief: Markteconomieën Komen en Gaan

Wie denkt dat de vrije markt een moderne uitvinding is, heeft het mis. Dat betoogt historicus Bas van Bavel in zijn baanbrekende studie. Hij onderzocht bloeiperiodes waarin marktwerking dominant was: het vroegmiddeleeuwse Irak, de Noord-Italiaanse stadsstaten en de Lage Landen in de vroegmoderne tijd. Telkens zag hij hetzelfde patroon.

Aanvankelijk brengt marktwerking welvaart voor brede lagen van de bevolking. Maar na verloop van tijd ontstaan economische elites die niet alleen rijk worden, maar ook politieke macht verwerven. Ze gebruiken die macht om regels te veranderen in hun eigen voordeel. De ongelijkheid groeit, investeringen nemen af, en uiteindelijk komt de welvaart onder druk te staan. De markteconomie brengt zichzelf ten val.

De Economische Analyse: Wanneer Werkt de Markt Wel?

Niet alle economen zijn kritisch over marktwerking. De vraag is: onder welke voorwaarden leidt concurrentie wél tot betere resultaten? En wanneer faalt de markt systematisch?

De Sociale Sector: Marktwerking of Solidariteit?

Bijzonder complex wordt het als marktprincipes worden toegepast op het sociale domein. Hier gaat het om kwetsbare burgers die vaak niet in staat zijn om als kritische 'consumenten' op te treden. De spanning tussen efficiency en menselijke waardigheid is hier het grootst.

De Platformeconomie: Marktwerking 2.0

Inmiddels staat er een nieuwe vorm van marktwerking voor de deur: de platformeconomie. Bedrijven als Uber, Airbnb en Amazon functioneren als digitale marktplaatsen die vraag en aanbod efficiënter dan ooit bij elkaar brengen. Maar ze creëren ook ongekende machtconcentraties.

Alternatieven en Nuanceringen

De kritiek op marktwerking betekent niet dat we terug moeten naar volledige staatscontrole. Er zijn andere modellen denkbaar: coöperaties, maatschappelijke ondernemingen, publiek-private samenwerking met heldere afspraken. Markt als mythe en De marktconforme verzorgingsstaat schetsen hoe marktdenken als ideologie is doorgedrongen in ons beleid.

Ook is er verschil tussen sectoren. Waar producten gestandaardiseerd zijn en consumenten goed kunnen vergelijken, werkt marktwerking vaak prima. Denk aan mobiele telefonie. Maar bij complexe diensten met informatieachterstand, zoals zorg en onderwijs, liggen de verhoudingen anders.

Internationale Vergelijking: Leren van Anderen

Het is verhelderend om te zien hoe andere landen met marktwerking omgaan. In Scandinavië blijft de overheid een veel sterkere rol spelen. In de Verenigde Staten is juist het omgekeerde gebeurd, met alle gevolgen van dien voor toegankelijkheid en betaalbaarheid van zorg.

De Toekomst: Wat Nu?

Dertig jaar na de start van het grote marktexperiment is het tijd voor een grondige evaluatie. Sommige privatiseringen zijn redelijk geslaagd, andere evident mislukt. De vraag is niet óf markten een rol moeten spelen in publieke dienstverlening, maar hoe groot die rol moet zijn en onder welke voorwaarden.

Duidelijk is dat dogmatisch denken - noch marktfundamentalisme noch staatsgetrouwheid - ons verder helpt. We hebben empirisch onderbouwde analyses nodig, aandacht voor de context, en de moed om terug te komen op keuzes die niet hebben uitgepakt zoals bedoeld. De beschikbare literatuur biedt daarvoor rijke handvatten.

Conclusie: Marktwerking als Instrument, Niet als Doel

De belangrijkste les uit drie decennia marktwerking is misschien wel deze: de markt is een instrument, geen doel op zich. Soms is het een uitstekend instrument om middelen efficiënt toe te wijzen en innovatie te stimuleren. Maar het is geen wondermiddel dat op elk maatschappelijk probleem kan worden toegepast.

De vraag is niet of we vóór of tegen marktwerking zijn, maar wanneer marktprincipes wel en wanneer ze niet passen. Daarvoor hebben we kritische analyses nodig zoals die van Sander Heijne, filosofische reflectie zoals die van Michael Sandel, en historisch bewustzijn zoals dat van Bas van Bavel. Pas dan kunnen we tot genuanceerde keuzes komen die recht doen aan zowel efficiëntie als publieke waarden.

De boeken en inzichten op deze pagina helpen om dat debat te voeren met kennis van zaken. Want uiteindelijk gaat het om de vraag: wat voor samenleving willen we zijn? En welke rol speelt de markt daarin?