Marktmacht: wanneer bedrijven de spelregels bepalen

Marktmacht is de mogelijkheid van een bedrijf om prijzen, voorwaarden en marktgedrag te beïnvloeden zonder rekening te hoeven houden met concurrenten. Het is een fenomeen dat de laatste decennia explosief is toegenomen. Waar vroeger concurrentie bedrijven dwong tot scherpe prijzen en voortdurende innovatie, zien we nu steeds vaker dat enkele dominante spelers hele sectoren beheersen. Van techgiganten tot platformbedrijven, van netwerkindustrieën tot voedselketens: marktmacht manifesteert zich overal.

De gevolgen zijn verstrekkend. Consumenten betalen te veel, werknemers zien hun lonen stagneren, en innovatieve start-ups krijgen nauwelijks een kans. Toch is het tegelijkertijd een genuanceerd verhaal. Want wat is acceptabel en wanneer wordt macht misbruikt? En vooral: wat kunnen we eraan doen?

De platformeconomie als katalysator van marktmacht

De opkomst van digitale platforms heeft het vraagstuk van marktmacht in een stroomversnelling gebracht. Netwerkeffecten zorgen ervoor dat platforms exponentieel waardevoller worden naarmate meer gebruikers zich aansluiten. De winnaar neemt alles, en concurrentie wordt vrijwel onmogelijk. Deze dynamiek vereist een fundamenteel andere manier van denken over regulering en mededinging.

Van Gorp laat samen met zijn co-auteurs zien dat platforms unieke eigenschappen hebben die ze onderscheiden van traditionele bedrijven. De combinatie van directe en indirecte netwerkeffecten, lage marginale kosten en de strategische waarde van data creëert 'slotgrachten' die nauwelijks te doorbreken zijn. Een zoekmachine wordt beter naarmate meer mensen hem gebruiken, een marktplaats aantrekkelijker met meer kopers en verkopers. Deze zelfversterkende cycli leiden tot natuurlijke monopolies.

De winstparadox: succesvol maar schadelijk

Econoom Jan Eeckhout heeft aangetoond dat de toegenomen marktmacht van bedrijven paradoxaal genoeg niet goed is voor de economie als geheel. Waar we bloeiende bedrijven met recordwinsten zien, blijven lonen achter en betalen consumenten te veel. Het succes van enkele grote spelers gaat ten koste van werknemers, leveranciers en de samenleving. De 'markup' – het verschil tussen kostprijs en verkoopprijs – is in alle sectoren fors gestegen.

Mededingingsrecht als medicijn

Het klassieke mededingingsrecht richt zich op het voorkomen van misbruik van economische machtspositie. Maar is het instrumentarium nog adequaat in een digitale economie? De regels zijn vaak geschreven voor een tijd waarin fysieke schaalgrootte en marktaandeel de belangrijkste indicatoren waren. Nu moeten we ook kijken naar data, algoritmes en ecosystemen.

Het verbod op misbruik van een dominante positie is een cruciaal instrument. Maar wanneer is er sprake van misbruik? Hoge prijzen alleen zijn niet voldoende. Er moet worden aangetoond dat een onderneming haar positie gebruikt om concurrentie te verstikken of consumenten te benadelen op manieren die verder gaan dan normale concurrentie.

De rol van de overheid: reguleren of faciliteren?

De verhouding tussen overheid en markt staat onder druk. Wanneer is overheidsingrijpen gerechtvaardigd? En hoe voorkom je dat regulering innovatie smoort? Het is een delicate balans tussen het beschermen van concurrentie enerzijds en het mogelijk maken van schaalvoordelen anderzijds.

Van de Cloot analyseert wanneer marktwerking faalt en overheidsingrijpen noodzakelijk wordt. Marktmacht is een klassiek voorbeeld van marktfalen: zonder externe correctie kunnen dominante bedrijven hun positie uitbuiten. Maar overheidsinterventie moet wel proportioneel en effectief zijn. Te streng ingrijpen kan innovatie en investeringen afremmen, te weinig ingrijpen laat het probleem voortbestaan.

Marktmacht in de voedselketen

Marktmacht manifesteert zich niet alleen in hightech en platforms. Ook in traditionele sectoren zoals de voedselketen zien we problematische machtsconcentraties. Grote retailers en inkopers gebruiken hun positie om kleinere leveranciers onder druk te zetten, met alle gevolgen van dien voor boeren en producenten.

De weg vooruit: radicale hervorming of subtiele aanpassingen?

Er is consensus dat er iets moet gebeuren, maar over de oplossing lopen de meningen uiteen. Sommigen pleiten voor het opknippen van techgiganten, anderen voor strengere fusiecontrole. Weer anderen zetten in op dataportabiliteit en interoperabiliteit om lock-in effecten te doorbreken. Wat werkt?

De meeste experts zijn het erover eens dat we een update nodig hebben van ons mededingingsinstrumentarium. Bewijslast zou kunnen worden omgedraaid: bedrijven moeten aantonen dat fusies voordelig zijn voor alle stakeholders, niet alleen aandeelhouders. Mededingingsautoriteiten moeten onafhankelijker worden en meer bevoegdheden krijgen. En er moet meer focus komen op het beschermen van het concurrentieproces zelf, niet alleen op kortetermijneffecten voor consumenten.

Conclusie: marktmacht vereist waakzaamheid

Marktmacht is geen nieuw fenomeen, maar de schaal en impact ervan zijn de laatste decennia ongekend gegroeid. De digitalisering heeft de dynamiek versneld en nieuwe vormen van dominantie mogelijk gemaakt die met traditionele instrumenten moeilijk te beteugelen zijn. Tegelijkertijd hebben we ook te maken met klassieke vormen van marktmacht in sectoren zoals voedsel, netwerkindustrieën en verzekeringen.

De uitdaging is om een balans te vinden tussen het benutten van schaalvoordelen en innovatie enerzijds, en het waarborgen van gezonde concurrentie anderzijds. Dat vereist niet alleen betere regelgeving en sterker toezicht, maar ook een fundamentele herbezinning op wat we als samenleving belangrijk vinden. Gaat het alleen om lage prijzen voor consumenten, of ook om eerlijke lonen voor werknemers, kansen voor nieuwe toetreders en een dynamische economie?

De boeken en inzichten die hier zijn besproken, bieden concrete aanknopingspunten voor managers, beleidsmakers en geïnteresseerde burgers. Ze laten zien dat marktmacht geen onontkoombaar lot is, maar het resultaat van keuzes – keuzes die we ook anders kunnen maken. De tijd voor ingrijpen is nu, voordat de kloof tussen de dominante bedrijven en de rest van de economie verder verdiept.