Commons: gemeenschappelijke hulpbronnen voor een toekomstbestendige samenleving

Commons zijn gemeenschappelijke hulpbronnen die niet via de markt worden verhandeld of door de overheid worden beheerd, maar collectief door een gemeenschap worden beheerd volgens gezamenlijk bepaalde regels. Ze vormen een belangrijk alternatief naast markt en staat en kunnen een sleutelrol spelen in de transitie naar een duurzamere en meer inclusieve samenleving. Van historische voorbeelden zoals gemeenschappelijke weilanden tot moderne digitale commons – deze benadering biedt nieuwe perspectieven op eigendom, zeggenschap en samenwerking.

Wat zijn commons precies?

Commons zijn gedeelde hulpbronnen waarover een gemeenschap gezamenlijk zeggenschap heeft en die volgens collectief bepaalde regels worden beheerd. Het concept omvat zowel natuurlijke hulpbronnen (zoals weilanden, bossen of visgronden) als kennis, cultuur en sociale infrastructuur. Kenmerkend voor commons is dat ze niet exclusief privaat eigendom zijn en niet primair voor winstmaximalisatie worden ingezet, maar gericht zijn op het welzijn van de gemeenschap en duurzaam gebruik van de hulpbron.

De heropleving van commons-denken

Hoewel het begrip 'commons' eeuwenoud is, kent het de laatste jaren een heropleving in het denken over alternatieven voor zowel kapitalisme als staatscentralisme. Dit komt voort uit een groeiend besef dat noch de markt noch de overheid alléén in staat zijn om complexe maatschappelijke uitdagingen zoals klimaatverandering, ongelijkheid en sociale cohesie adequaat aan te pakken.

Historisch perspectief: commons door de eeuwen heen

Commons zijn geen nieuw fenomeen. Ze vormden een belangrijk onderdeel van middeleeuwse samenlevingen en economieën. Gemeenschappelijke weidegronden, bossen en visgronden werden door lokale gemeenschappen beheerd volgens eigen regels en gewoonterecht. Dit systeem kwam onder druk te staan door processen van privatisering en 'enclosure' (omheining), waarbij gemeenschappelijke gronden werden geprivatiseerd.

Elinor Ostrom: baanbrekend onderzoek naar commons

De Amerikaanse politiek econoom Elinor Ostrom ontving in 2009 als eerste vrouw de Nobelprijs voor Economie voor haar baanbrekend onderzoek naar commons. Ze toonde aan dat gemeenschappen vaak perfect in staat zijn om gemeenschappelijke hulpbronnen duurzaam te beheren zonder interventie van de markt of de staat, mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. Haar werk weerlegt de invloedrijke 'tragedy of the commons'-theorie, die stelde dat gemeenschappelijke hulpbronnen zonder privaat eigendom of staatsingrijpen onvermijdelijk zouden worden uitgeput.

Moderne vormen van commons

Hedendaagse commons manifesteren zich in diverse vormen. Van voedselcoöperaties en energie-commons tot open-source software en creatieve commons. Ze vormen concrete alternatieven voor zowel de privatisering van publieke goederen als voor bureaucratische overheidscontrole. Deze initiatieven laten zien dat commons geen utopisch ideaal zijn, maar concrete praktijken die hier en nu worden ontwikkeld.

Commons en technologische ontwikkeling

Digitale technologie heeft nieuwe mogelijkheden gecreëerd voor commons. Open-source software, Wikipedia, Creative Commons-licenties en gedistribueerde ledgertechnologie zoals blockchain zijn voorbeelden van digitale commons die laten zien hoe kennis en informatie als gemeengoed kunnen worden beheerd zonder centrale autoriteit.

Commons en arbeid: nieuwe perspectieven

Het commons-denken biedt ook nieuwe perspectieven op arbeid en bestaanszekerheid. In een samenleving waar loonarbeid voor velen niet meer de vanzelfsprekende bron van inkomsten en zingeving is, kunnen commons bijdragen aan alternatieve manieren om werk, inkomen en solidariteit te organiseren.

Commons als derde weg tussen kapitalisme en communisme

Het commons-denken positioneert zich als alternatief voor zowel kapitalisme als communisme. Waar kapitalisme gebaseerd is op individueel eigendom en marktwerking, en communisme op staatseigendom en centrale planning, gaan commons uit van gemeenschappelijk beheer en gebruik door betrokken gemeenschappen.

De praktijk van commons: communities en samenwerkingsvormen

Commons bestaan niet zonder gemeenschappen die ze onderhouden. De organisatie en governance van deze gemeenschappen is dan ook cruciaal voor het succes van commons-initiatieven. Principes als transparantie, inclusiviteit, wederkerigheid en gedeelde verantwoordelijkheid spelen hierbij een essentiële rol.

Lokale commons en gebiedsontwikkeling

Op lokaal niveau ontstaan steeds meer initiatieven die het commons-denken toepassen op gebiedsontwikkeling. Land-commons en gebiedscoöperaties zijn voorbeelden van hoe gemeenschappen gezamenlijk zeggenschap kunnen uitoefenen over hun leefomgeving, in plaats van deze over te laten aan de markt of de overheid.

Naar een nieuw economisch paradigma

Het commons-denken vormt een belangrijk onderdeel van een breder opkomend economisch paradigma, waarin niet economische groei en winstmaximalisatie centraal staan, maar het welzijn van mensen en planeet. Dit nieuwe paradigma heeft vele namen: betekeniseconomie, donuteconomie, regeneratieve economie, gemene-goedeconomie of circulaire economie.

Commons en eigendomsverhoudingen

Commons stellen fundamentele vragen bij het concept van eigendom zoals we dat kennen. Ze nodigen uit tot het herdenken van eigendomsverhoudingen, waarbij het gebruiksrecht en de verantwoordelijkheid voor duurzaam beheer voorop staan, in plaats van het exclusieve recht om anderen uit te sluiten of winst te maximaliseren.

Conclusie: Commons als richting voor een mens- en Aardewaardige toekomst

Commons bieden een waardevol perspectief voor de uitdagingen van onze tijd. Ze vormen geen utopisch eindpunt, maar een concreet proces van gemeenschappelijk experimenteren, leren en ontwikkelen. Het commons-denken helpt ons voorbij de beperkingen van zowel marktdenken als staatsdenken te kijken naar vormen van organisatie die het gemeenschappelijke in mensen en de verbinding met de aarde voorop stellen.

In een wereld die kampt met klimaatverandering, toenemende ongelijkheid en sociale fragmentatie, kunnen commons een cruciale rol spelen in de transitie naar een meer rechtvaardige, inclusieve en duurzame samenleving. Niet als panacee voor alle problemen, maar als een van de belangrijke richtingen waarin oplossingen gezocht kunnen worden.