Steven Levitsky en Daniel Ziblatt zijn politicologen aan Harvard University en internationaal bekend om hun onderzoek naar democratische instituties. Al in 2018 publiceerden zij How Democracies Die, destijds vooral gelezen als waarschuwing. Hun centrale boodschap: democratieën verdwijnen tegenwoordig niet door staatsgrepen, maar doordat gekozen leiders het systeem met name van binnenuit uithollen. Nu, met Donald Trump opnieuw in het Witte Huis en actuele ontwikkelingen in landen als Hongarije, India, Turkije en Brazilië, leest hun analyse niet meer als waarschuwing, maar als een nauwkeurige beschrijving van de werkelijkheid.
Democratie brokkelt langzaam af
De auteurs laten zien dat democratisch verval zelden plotseling plaatsvindt. Ze zeggen treffend: ‘Democratie sterft niet met een knal, maar met duizend kleine stappen.’ Het gaat om kleine concessies en compromissen die op het moment zelf verdedigbaar lijken, maar uiteindelijk de fundamenten ondermijnen. De geschiedenis van de Weimarrepubliek illustreert dit scherp. In maart 1933 koos de Duitse Centrumpartij ervoor de machtigingswet van Hitler te steunen, in de overtuiging dat dit de partij zou beschermen. In werkelijkheid effende dit de weg naar dictatuur en werd de partij kort daarna opgeheven.
Het mechanisme herhaalt zich dus, keer op keer. In Venezuela werd Hugo Chávez in 1998 democratisch gekozen, maar gaandeweg concentreerde hij de macht, intimideerde rechters en pers en maakte verkiezingen tot een schijnvertoning. In Peru gebruikte Alberto Fujimori noodwetten om het parlement buitenspel te zetten en zijn macht te centraliseren. In Turkije werd onder Recep Tayyip Erdoğan de scheiding der machten stap voor stap uitgehold. Telkens valt hetzelfde patroon op: leiders die democratisch beginnen, maar de spelregels buigen totdat ze hun betekenis verliezen.
Vier signalen van autoritarisme
Levitsky en Ziblatt benoemen vier waarschuwingssignalen. Het eerste is het negeren of ondermijnen van spelregels: verkiezingsuitslagen ter discussie stellen of rechters wantrouwen. Het tweede is het delegitimeren van tegenstanders: rivalen wegzetten als verraders of vijanden van het volk in plaats van als legitieme concurrenten. Het derde is het tolereren of aanmoedigen van geweld, van intimiderende taal tot fysieke aanvallen. Het vierde signaal is de bereidheid vrijheden te beperken, vooral van media of kritische burgers. Wie deze signalen herkent, ziet hoe een systeem langzaam wordt uitgehold, vaak nog voordat instituties daadwerkelijk officieel breken.
Wat How Democracies Die overtuigend maakt, is dat het ruimschoots verder kijkt dan wetten en constituties. Democratie draait volgens de auteurs ook om onze ongeschreven normen: terughoudendheid in het gebruik van macht, respect voor opponenten en de bereidheid verschillen te accepteren zonder de ander uit te sluiten. Waar die houding verdwijnt, wordt een democratie kwetsbaar.
Brede relevantie
Juist dat maakt dit boek ook buiten de politiek herkenbaar. Ik zie dat in organisaties het zelden de grote woorden in beleidsplannen zijn die de cultuur bepalen, maar eerder de kleine keuzes, bewust en onbewust, van alledag. Een afspraak die wordt genegeerd omdat het beter uitkomt. Een kritische stem die aan de kant wordt geschoven. Een regel die terzijde wordt gelegd uit naam van snelheid of efficiëntie. Op zichzelf lijkt dit alles klein, maar opgeteld ondermijnen zulke stappen het vertrouwen waarop een organisatie rust.
Dat How Democracies Die inmiddels in meer dan dertig talen is vertaald, onderstreept, lijkt me, hoe universeel hun analyse is. De mechanismen die democratieën onder druk zetten, zijn geen Amerikaans probleem, maar menselijke reflexen die zich telkens opnieuw aandienen – in de politiek en in het dagelijks samenleven.
Ik las de afgelopen tijd meerdere boeken over dit thema, waaronder Anne Applebaums Autocratie B.V. (Lees ook Danny's recensie, red.) en Timothy Snyders Over tirannie. (En ook dit boek werd door Danny gerecenseerd, red.) Applebaum laat zien hoe autocratische regimes steun verwerven door mensen afhankelijk te maken van banen, contracten en gunsten, en hoe loyaliteit wordt afgedwongen met beloningen en subtiele dreiging. Snyder biedt in twintig lessen praktische waarschuwingen, zoals het belang van onafhankelijke media, het weigeren van gehoorzaamheid aan onrechtmatige bevelen en het beschermen van instituties in het dagelijks leven. Waar deze auteurs laten zien hoe autocratie in de praktijk wordt opgebouwd of bestreden, plaatsen Levitsky en Ziblatt dit in een historisch en internationaal kader dat de onderliggende patronen blootlegt.
Kritische noot en conclusie
Een kanttekening is dat het boek wel erg sterk leunt op de Amerikaanse context, vooral in de latere hoofdstukken. Ook blijven de oplossingen die de auteurs aandragen vrij algemeen en globaal. En toch ligt de waarde van dit werk in de helderheid waarmee het blootlegt hoe democratie stap voor stap wordt uitgehold en hoe gevaarlijk het is telkens, bewust en onbewust, een beetje mee te bewegen.
How Democracies Die is geen theoretische exercitie; het is een zeer dringend signaal. Democratieën storten zelden in één keer in – ze worden stukje bij beetje uitgehold. Hun analyse laat zien hoe kleine concessies, bedoeld om rust te bewaren of macht te behouden, uiteindelijk de deur openen naar iets veel groters en gevaarlijkers.
Dat sluimerende, het afbrokkelen van binnenuit, maakt het extra riskant. Niet de zichtbare dreiging van tanks in de straten, maar de stille verschuiving van grenzen die nauwelijks wordt opgemerkt. How Democracies Die laat zien dat juist dit proces alertheid vraagt, omdat democratie meestal niet verloren gaat door één klap, maar langzaam, terwijl iedereen toekijkt.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessment- en ontwikkelpsycholoog, coach, auteur en spreker. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. 27 januari 2025 kwam zijn derde boek uit, De kunst van niet kiezen.