Spelletjes roepen, net als verhalen, een fictieve wereld op. Samen met je medespelers beleef je spannende avonturen in het spel en doe je een gezamenlijke ervaring op. Spelletjes brengen je naar een andere tijdsdimensie en laten je met plezier allerlei kunstmatige obstakels overwinnen. Marcus du Sautoy is gek op spelletjes en toont ons in Reis om de wereld in 80 spelletjes de wonderbaarlijke wiskunde achter de tachtig spelletjes die hij kent van over de hele wereld. En hij laat zien hoe wiskundige kennis je kan helpen om te winnen.
Jules Verne
Als Du Sautoy op reis is, is hij ook altijd op zoek naar een interessant spel dat hij nog niet heeft. Overal waar hij komt, zoekt hij caféetjes en bankjes op waar de lokale bevolking, onder het genot van een drankje of in de schaduw van een boom, spelletjes speelt. In dit boek heeft hij tachtig spelletjes verzameld van vijf continenten. Het getal tachtig is natuurlijk een knipoog naar Jules Verne. Du Sautoy maakt ook een wereldreis, maar dan in spelletjes. Hij hopt van het ene continent naar het andere, en tussendoor reist hij over zee. Hij vertelt kleurrijk over zijn spelervaringen en legt aan de hand van de wiskunde de diepere logica van de spellen uit.
Racespelletjes en kansberekening
Een goed spel kent simpele spelregels en biedt ruimte aan zeer diverse uitkomsten. Het is spannend en verrassend tegelijk. Je kunt je voorsprong nooit zeker zijn. Die onzekerheid is cruciaal voor een leuk en spannend spel. De oudste spelletjes ter wereld waren racespelletjes, waarbij je je pion sneller dan de tegenstander van de ene kant naar de andere kant van het bord moest brengen. Backgammon is een van de meest gespeelde racespelletjes aller tijden. Het is gebaseerd op veel oudere racespelletjes, waarvan Du Sautoy een mooi voorbeeld in het British Museum heeft gezien. De werking van de verdubbelingsdobbelsteen van Backgammon legt hij uit aan de hand van een kansberekeningstheorie die ooit is ontwikkeld om te voorspellen hoe stuifmeeldeeltjes op het oppervlak van water bewogen. De wiskundige berekening om te kiezen of je al dan niet gaat verdubbelen, legt hij uit in een tekstvak.
De spelende mens
Wie over de psychologie van spelen schrijft, komt altijd uit bij de Nederlandse cultuurhistoricus Johan Huizinga, die de term ‘homo ludens’ heeft bedacht: de spelende mens. Volgens Huizinga spelen we voor ons plezier. Als we geen plezier beleven, dan zijn we aan het werk. Een spel is dan ook absoluut niet productief. Spelen vereist het vermogen om scenario’s te bedenken en je aan zelfopgelegde regels te houden. Spelen is doen alsof. Het spel speelt zich af in een fictieve wereld waar tijdreizen mogelijk is. Spelen is vrijheid. Je kiest ervoor om een spel te spelen. De ontdekking van spelletjes zou samenhangen met de ontwikkeling van het menselijk brein. In een spel moet je namelijk de geest van de tegenstander onderzoeken, die iets anders weet in het spel dan jij. Spelletjes bieden een alternatief voor de chaos van het echte leven. In een spel zijn regels en is ordelijkheid. Het is een tijdelijke, perfecte volmaaktheid. Wiskunde is ook een mooie, perfecte, aan regels gebonden wereld.
Bord- en kaartspellen
Du Sautoy reist de wereld rond als wiskundeleraar. Hij komt vooral vaak in India, een land met een grote voorliefde voor wiskunde en spelletjes. Het schaakspel zou in India zijn bedacht, hoewel volgens de parabel het spel door een Perzische koning zou zijn uitgevonden. Oorspronkelijk stonden er geen torens en lopers op het bord, maar olifanten en strijdwagens. Mens-erger-je-niet heeft ook Indiase wortels en is bijzonder omdat het een bordspel is voor vier spelers. In India wordt het in een volwassen versie nog steeds veel gespeeld. Net als bij Backgammon kunnen de rollen in een worp worden omgedraaid, wat het een zeer leuk spel maakt. Behalve bordspellen behandelt hij ook kaartspellen, die hun oorsprong in China hebben. Met een pak spelkaarten hoef je je nooit te vervelen. Eigenlijk zou dat een standaardonderdeel moeten zijn van het noodpakket dat de EU op dit moment aanbeveelt.
Wiskunde als spel
Wiskunde is onlosmakelijk verbonden met spelletjes. Het zorgt ervoor dat een spel goed in elkaar zit. Wie de wiskunde achter het spel begrijpt, heeft een troef in handen om te kunnen winnen. Maar wiskunde zelf is ook een soort spel. Wiskunde creëert een abstracte wereld buiten het hier en nu. Je hebt er ongebreidelde fantasie voor nodig. Du Sautoy houdt van wiskunde op dezelfde manier als waarop hij van spelletjes houdt. Als hij bij een bewijs is aangekomen, voelt hij zich een beetje een winnaar. Spelletjes zijn geweldig. Maar op een gegeven moment moet je ze terug in de doos doen en verdergaan met het echte leven. Spelletjes zijn de spiegel van een cultuur. Spelletjes zijn verbonden met de wereld om ons heen. Ze bieden een zuivere, ondubbelzinnige kijk op het leven, die vaak omgekeerd is aan de chaos van de realiteit.
Du Sautoy haalt in Reis om de wereld in 80 spelletjes vele dimensies van spelletjes naar boven en zijn enthousiasme is aanstekelijk. Zijn eerdere boeken over creativiteit hadden mijn aandacht getrokken. Hij is een goede verteller en de Nederlandse vertaling leest heel prettig.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.