Hoe raken gewone mensen verstrikt in een systeem van onderdrukking en geweld? Hoe maken ze keuzes in tijden waarin het morele kompas steeds verder onder druk komt te staan?
In Het kleedje voor Hitler onderzoekt auteur en historicus Bas von Benda-Beckmann op indrukwekkende wijze de morele complexiteit van zijn eigen familiegeschiedenis. Een boek dat blijft hangen. Omdat het raakt. En omdat het uitnodigt tot reflectie.
Een familie in beweging tussen loyaliteit en geweten
Von Benda-Beckmann reconstrueert minutieus het verhaal van zijn Duitse familie. Daarbinnen zie je hoe verschillend mensen reageren op dezelfde omstandigheden. Waar de één zich actief verbindt aan het regime, probeert de ander te laveren of zich later alsnog los te maken. Die morele diversiteit maakt het boek gelaagd: het is geen eenvoudig verhaal van daders of slachtoffers, maar van mensen die elk op hun eigen manier hun positie zoeken binnen een ontsporend systeem.
Zijn zoektocht begint bij een verhaal dat al langer in de familie rondgaat: het zogeheten tafelkleedje voor Hitler — een kostbaar geborduurd kleed met jachttaferelen, dat ooit aan Hitler zou zijn geschonken als teken van verbondenheid. Von Benda-Beckmann onderzoekt wat hiervan klopt en laat zien hoe in veel families dergelijke verhalen functioneren: als verzachtende mythes, als een manier om de confrontatie met het eigen verleden te ontwijken of dragelijker te maken.
Tekenend zijn de zussen Luise en Tini. Luise trouwt met Hitlers hoogste militaire adviseur Alfred Jodl en blijft ook na de oorlog vasthouden aan diens onschuld. Je ziet hier hoe sterk cognitieve dissonantie kan werken: hoe mensen hun keuzes blijven rechtvaardigen, zelfs als de feiten zich opstapelen. Tini maakt een andere beweging: van overtuigd nationaalsocialist naar iemand die, mede door haar huwelijk met een half-Joodse arts, gedwongen wordt tot fundamentele keuzes. Hier ontstaat ruimte voor twijfel en reflectie.
De banaliteit van het kwaad
Het boek sluit aan bij de bredere discussie over hoe gewone mensen meebewegen in onderdrukkende systemen. Zoals we ook kennen uit werken als Ordinary Men (Browning), They Thought They Were Free (Mayer) en Final Account. Niet de monsterlijke sadist staat centraal, maar de alledaagse mens die meegaat uit angst, loyaliteit, groepsdruk of gewoonte.
Ook Hannah Arendts beroemde analyse over Eichmann — Eichmann in Jeruzalem — klinkt hierin door. De bureaucraat die zonder veel reflectie zijn werk doet binnen een moorddadig systeem. Tegelijkertijd laat Von Benda-Beckmann zien dat het niet zo eenduidig is: bij sommigen zie je gedachteloosheid, bij anderen overtuiging en actieve zelfrechtvaardiging. Juist die spanning maakt het boek indringend.
Hoe we ons verhouden tot het verleden
Opvallend is hoe dit boek past binnen een bredere maatschappelijke beweging waarin de afgelopen jaren steeds vaker familiegeschiedenissen onder de loep worden genomen. Ik moest tijdens het lezen ook denken aan Waar ik me voor schaam van Sheila Sitalsing. Familiegeschiedenissen kunnen op veel manieren worden verteld; bij Sitalsing klinkt haar eigen positie en oordeel nadrukkelijker door, waar Von Benda-Beckmann juist kiest voor meer afstand en analyse.
Ik zag Bas von Benda-Beckmann ook praten over zijn boek, onder andere bij Binnenhof. Daar viel opnieuw op hoe zorgvuldig hij blijft balanceren tussen betrokkenheid en afstand. Hij analyseert, maar ontkomt soms niet aan verwondering en afschuw over wat hij aantreft in zijn eigen familiegeschiedenis. Die beheersing maakt het boek nergens moralistisch, maar des te confronterender.
Wat mij vooral raakte: het dwingt de lezer opnieuw na te denken over de vraag hoe wij — ook vandaag — ons verhouden tot systemen van uitsluiting en onderdrukking. Die vragen blijven ongemakkelijk. Juist daarom zijn ze nodig.
Terecht bekroond
Hoewel het boek ruim 600 pagina’s telt, leest het als een roman. De psychologische gelaagdheid, de morele dilemma’s en de voortdurende spanning houden je bij de les. Het gaat niet alleen om de grote keuzes, maar juist om de vele kleine beslissingen waarin mensen langzaam verder het systeem in getrokken worden.
Het kleedje voor Hitler werd bekroond met de Libris Geschiedenis Prijs 2024. Wat mij betreft volkomen terecht. De combinatie van gedegen geschiedschrijving, persoonlijke betrokkenheid en maatschappelijke relevantie maakt dit boek uitzonderlijk. Von Benda-Beckmann oordeelt niet uitdrukkelijk, en nodigt de lezer uit tot eigen reflectie op verantwoordelijkheid, loyaliteit en morele moed.
Afdronk
Het kleedje voor Hitler is wat mij betreft een indrukwekkend, genuanceerd en confronterend boek over hoe gewone mensen meebewegen in systemen die volledig ontsporen. Door de verschillende personen en daarmee perspectieven binnen zijn eigen familie bloot te leggen, laat Von Benda-Beckmann zien hoe complex en menselijk medeplichtigheid vaak is. En juist omdat mensen ook anders kunnen kiezen, blijft er altijd ruimte voor reflectie en ommekeer. Daarmee is dit niet alleen een belangrijk historisch werk, maar ook een actueel en leerzaam boek.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessment- en ontwikkelpsycholoog, coach, auteur en spreker. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. 27 januari 2025 kwam zijn derde boek uit, De kunst van niet kiezen.
