Aan het begin van het boek vernemen we dat er sprake is van een zogenaamde ‘Bulgarenfraude’. Bulgaren die misbruik maken door met valse huurcontracten en arbeidsovereenkomsten zo Nederlandse huur-, zorg- en kinderopvangtoeslag opeisen. De media laten zich niet onbetuigd en brengen het als groot nieuws naar buiten. Het resulteert in verontwaardiging in de Kamer. Het zou blijken dat de Bulgarenfraude slechts het topje van de ijsberg is.
Fraudebestrijding
De toenmalige staatssecretaris Frans Weekers belooft hard te werken aan fraudebestrijding. De lezer wordt het langzaam maar zeker duidelijk dat de kwestie van de toeslagen allang niet meer over fraude gaat. Het vraagstuk is veel complexer: het gaat over wetgeving en handhaving, over beeldvorming door de media, over zichtbaarheid en profilering van de politici en bar slechte samenwerking tussen onder andere de Belastingdienst en het Ministerie van Financiën.
Weekers gedroeg zich als een gemiddelde manager die niet uitzoekt wat er speelt, maar denkt in termen van oplossingen. Dat doet hij met een behoorlijke vooringenomenheid want zijn opvatting ‘De goeden zullen onder de kwaden lijden’, blijken profetische woorden te zijn.
Maar inmiddels is fraude een nationale obsessie geworden. Wie dat anders ziet, wordt de mond gesnoerd. Tegenspraak van andersdenkende politici of ambtenaren is niet (langer) een optie en scoren en verontwaardiging uitspreken levert meer goodwill op bij de burger dan het herschrijven van een wet.
Ook lezen we dat er nauwelijks naar de signalen wordt geluisterd die De Belastingdienst afgeeft. De uitvoeringsinstantie wordt nauwelijks serieus genomen. De Kamer wil strengere wetgeving, maar zo merkt Frederik op, zij lijkt over het hoofd gezien te hebben dat de bestaande wet al streng was.
Ouders
De echte problematiek van de Toeslagenaffaire begint daar waar ouders in het vizier komen. Een incident bij gastouderbureau ‘De Appelbloesem’ zet de toon. Een ouder krijgt van de Belastingdienst te horen dat ze geen recht had op kinderopvangtoeslag. Die ouder had het volledige vertrouwen gegeven aan het gastouderbureau. Het bureau hield haar voor dat ze geen eigen bijdrage hoefde te betalen. Dat ze daarmee de wet overtrad, wist ze niet. Zo werden bij vele ouders de toeslagen stopgezet en nog erger: ze moesten veel geld terugbetalen.
De ouders raakten verzeild in een Kafkaëske nachtmerrie. Ze kregen te maken met een overheid waarbij ze telkenmale bakzeil haalden wanneer ze voor hun rechten probeerden op te komen.
Interessant is dat er op een bepaald moment ‘een draai’ wordt gemaakt. Een verandering van mindset, een andere kijk op de materie. Eerst bij de Raad van State en later ook bij de Kamerleden. De zogenaamde alles-of-niets-regeling: dat wil zeggen dat je bij een foutje de maximale boete krijgt, wordt losgelaten. Er wordt meer gekeken vanuit de vraag: ‘Is dit redelijk?’
Inkijkje
Dit boek maakt duidelijk dat vraagstukken ruimer bekeken dienen te worden dan de ééndimensionale blik van experts; dat de Belastingdienst geen maatwerk kan leveren waar ze wordt afgerekend op bulkwerk, dat de media een kwalijke rol speelt door stemmingmakerij en macht een verstorende factor kan zijn.
Jesse Frederik heeft de bril opgezet van een neutrale buitenstaander en geeft een inkijkje door te illustreren hoe de processen in chronologische volgorde zijn verlopen. Wie meent dat hier rationeel is gehandeld, is naïef. Vele andere factoren dan de inhoud spelen immers een wezenlijke rol. De overheid is in deze kwestie bepaald geen Lerende Organisatie. Verre van dat, ze lijkt nauwelijks te leren van haar fouten. Dingen worden ontkend, er wordt recht gemaakt wat krom is, er wordt mooi gesproken maar niet gehandeld en er wordt enorm ‘meegegeven’ aan de publieke opinie. Er ontbreekt moed bij nagenoeg alle partijen om dingen aanhangig te maken en macht wordt ingezet om mensen monddood te maken en hen uit hun functie te zetten. Dat laatste overkwam o.a. Frans Weekers en Menno Snel.
Het boek is ten einde maar De Toeslagenaffaire is niet beëindigd. Veel ouders wachten nog steeds op hun geld en minister Hoekstra zal moeten uitleggen waarom hij de Belastingdienst in drie compartimenten heeft opgedeeld - dat tientallen miljoenen heeft gekost - terwijl de problemen nog steeds niet zijn opgelost.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.