strong>De twee hoofdfiguren uit het werk van Shakespeare en Cervantes worden op prachtige wijze tegen elkaar afgezet door de Russische dichter Ivan Toergenjev (1818-1883). Deze tegengestelde polen zouden we als de Bovenstroomse en Onderstroomse metaforen kunnen zien van een organisatie. In elke organisatie zullen we Hamlets en Don Quichots aantreffen met de verwachting dat de Hamlets ruim in de meerderheid zullen zijn.
Waarschijnlijk is Toergenjev niet zo bekend onder het grote publiek. Maar hij was een groot Russisch dichter en schrijver die tot de klassieke schrijvers van de 19e eeuw wordt gerekend.
Het uiterst leesbare boekje sprak mij aan vanwege de stijlfiguren Hamlet en Don Quichot die 180 graden van elkaar verschilden. Hamlet is de creatie van Shakespeare en Don Quichot van Cervantes. Schrijvers die elkaar nooit ontmoet hebben, zo schrijft Erik Hertog in de inleiding, ‘maar de verleiding hen met elkaar te vergelijken en zelfs te fantaseren over de relatie tussen deze twee schrijvers en hun meesterwerken blijkt onweerstaanbaar’.
Die onweerstaanbaarheid wordt natuurlijk verder vergroot wanneer blijkt dat beide schrijvers volgens de overlevering op 23 april 1616 zouden zijn gestorven. Maar dat moet met een korrel kalenderzout worden genomen, zo lezen we.
Het boek is een publieke lezing van Toergenjev in Sint Petersburg die hij in 1860 hield ten bate van leidende schrijvers en dichters.
Don Quichot is de idealist die de maatschappij wil verbeteren. Hij gelooft in een waarheid die zich buiten de individuele mens bevindt. Hij is voortdurend dienstbaar en dat vraagt offers. Hij is geheel vervuld en toegewijd aan zijn ideaal. Interessant is de opmerking van Toergenjev dat Don Quichot weinig weet maar ook niet veel hoeft te weten.
Hamlet daarentegen is de denker, de weifelaar die nutteloos zou zijn voor zijn medemens. Egoïsme en analyse. Hij is een scepticus die eeuwig met zichzelf bezig is en eeuwig met zichzelf opgescheept zit. Omdat hij aan alles twijfelt, spaart hij ook zichzelf niet. Hij gelooft niet in zichzelf.
Don Quichot is er voor anderen, Hamlet leeft alleen voor zichzelf.
Toergenjev stelt dat bijna iedereen tot een van deze twee types behoort, we lijken ofwel vooral op Don Quichot ofwel op Hamlet.
Maar willen we wel met een van twee vergeleken worden? Don Quichot is een uiterst lachwekkend figuur, een arm man, een karikatuur die dacht tegen reuzen te vechten die windmolens bleken te zijn. Hij vecht tegen het kwaad. Maar in zijn lach, zo stelt Toergenjev, schuilt een verzoenende en verlossende kracht. Waarom gaat zijn helper, Sancho Panza met hem mee? Hij weet immers dat Don Quichot gek is, maar tot drie keer toe verlaat hij zijn huis en gezin omdat hij in hem gelooft. Sancha Panza kunnen we zien als ‘de massa’. Het gaat hier niet om eigenbelang maar om toewijding. Of zoals Toergenjev het beschrijft: ‘Bij de massa draait het er altijd op uit dat ze in blind geloof achter de persoonlijkheden aanloopt waar ze zelf nog de spot mee gedreven heeft’.
Hamlet is geen innovator, hij zal namelijk niets ontdekken. De Hamlets vinden niets uit en laten geen sporen na en laten niets achter. Wat is dan de verdienste van Hamlet? Dat hij helpt mensen zich te vormen en te ontwikkelen met zijn parate kennis. Hij plant zaadjes in het hoofd van anderen die er vervolgens zelf over kunnen nadenken.
Het is natuurlijk niet geheel onlogisch dat wie dit alles zo leest, meer sympathie heeft voor Don Quichot dan voor Hamlet. Maar, zo betoogt Toergenjev, beide karaktertrekken hebben we nodig. Zonder de lachwekkende Don Quichots hebben de Hamlets niets om over na te denken. De Don Quichots vinden iets, de Hamlets werken het uit. Tegelijkertijd plaatst Toergenjev daar vraagtekens bij door zich af te vragen of Hamlet wel iets kan uitwerken wanneer hij overal aan twijfelt. Het gaat hier niet om een balans, want het leven streeft naar beide richtingen zonder ze ooit te bereiken. Het zijn twee krachten van verstarring en beweging die Toergenjev meent te zien, van conservatisme en beweging. Het zijn extremen: het absoluut komische versus het absoluut tragische. De geest van het Noorden (Hamlet) versus de geest van het Zuiden (Don Quichot) zijn door Toergenjev fraai naast elkaar gezet. Het biedt de lezer de mogelijkheid om zijn eigen interpretaties en fantasieën er op los te laten. Een aardig werkje dat een volkomen ander perspectief biedt op organisaties.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
