Over zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers) wordt veel gesproken en geschreven, maar feiten en cijfers over deze groep arbeidskrachten waren er tot nu toe nauwelijks. Dat leidt tot veel onbegrip en verwarring, niet in de laatste plaats bij de politiek. Neem staatssecretaris Frank Heemskerk van Economische Zaken. Vlak na zijn aantreden maakte de PvdA-bewindsman zich - als hij aan zzp’ers dacht - vooral zorgen om de kwetsbare positie van mensen uit de thuiszorg die gedwongen werden hun baan op te geven en zich vervolgens door dezelfde instelling te laten inhuren als zelfstandige, met een lager salaris en minder rechten. Vorig jaar suggereerde hij dat zzp’ers ons stelsel van sociale zekerheid ondermijnen doordat zij niet in loondienst werken en dus geen premies betaleen voor werknemersverzekeringen. Om dit voorjaar op de Dag van de Zelfstandige weer hun ondernemingsgeest te prijzen en hoog op te geven van hun bijdrage aan de economie.
Geen wonder, zeggen belangenbehartigers als het Platform Zelfstandige Ondernemers (PZO) en FNV Zelfstandigen, dat het beleid van de overheid ten aanzien van zzp’ers in een volstrekte impasse zit. Nog steeds kunnen zij zich alleen tegen exorbitante kosten verzekeren tegen arbeidsongeschiktheid, nog steeds hebben zij grote moeite met het verkrijgen van leningen en hypotheken, nog steeds hebben zij nauwelijks toegang tot starterskredieten, en nog steeds worden zij buiten spel gezet bij de grotere aanbestedingstrajecten - niet in de laatste plaats door de overheid zelf.
Voorover er empirische gegevens zijn over zzp’ers, blijkt daaruit vooral dat hun aantal de afgelopen jaren sterk is gegroeid en dat het nog steeds verder toeneemt. Steeds meer hoogopgeleide professionals komen tot de ontdekking dat zij geen baas nodig hebben om hun beroep uit te oefenen. Omgekeerd hebben veel werkgevers nog steeds niet geleerd hoe zij die professionals aan zich kunnen binden. Met name in kennisintensieve sectoren waar alles draait om innovatie en concurrentievermogen is het freelancen de meest geliefde manier aan het worden om vorm te geven aan de arbeidsrelatie.
In creatieve sectoren als televisie, film, uitgeverij en de kunsten is freelancen al jaren de norm. In de zakelijke dienstverlening (consultants, interim-managers, coaches, IT’ers, HRM’ers, juridische en financiële professionals) is het dat in rap tempo aan het worden. Exacte cijfers zijn er echter niet, omdat freelancers en zzp’ers zich tot voor kort niet hoefden te registreren. Pas vanaf 2010 wordt inschrijving in het handelsregister verplicht. Voor Nederland lopen de schattingen uiteen van 250.000 tot een miljoen, afhankelijk van de definitie. Arjan van den Born, die dit voorjaar aan de Universiteit van Utrecht promoveerde op een economisch onderzoek naar zelfstandige professionals, houdt het voor die specifieke categorie op 300.000 tot 350.000. Dan gaat het over kenniswerkers, niet over alfahulpen en Poolse loodgieters. Dat aantal groeit ieder jaar met 5 tot 10 procent, en de trend is dat die groei alleen maar versnelt – ondanks de economische crisis.
Het proefschrift van Arjan van den Born is momenteel veruit de beste bron voor betrouwbare cijfers over zzp’ers. In zijn onderzoek dienen die echter slechts als achtergrond voor waar het hem in feite om gaat. En dat is de vraag welke factoren het succes bepalen van een zzp’er. Draait het allemaal om wie je bent (persoonlijkheid), om wat je kunt (kennis en ervaring), om wie je kent (netwerk), of zijn het nog andere factoren die de doorslag geven, zoals de gekozen bedrijfsstrategie of de markt? Om dat vast te kunnen stellen deed Van den Born in betrekkelijk korte tijd een omvangrijk empirisch onderzoek onder een groot aantal hoogopgeleide zzp’ers in de professionele service sector. Doordat hij hen vooral benaderde via hun de beroepsverenigingen, kreeg hij een hoge respons en dus een betrouwbaar resultaat.
Vaak wordt gedacht – niet alleen door beleidsmakers en belangenbehartigers maar ook door de zzp’ers zelf – dat het er in deze wereld om gaat wie je bent. Om het te redden als kleine zelfstandige zou je over een ondernemende instelling moeten beschikken, een extravert karakter, en een sterke motivatie. Verrassend genoeg blijkt uit Van den Borns boek The drivers of career succes dat zulke persoonlijkheidskenmerken inderdaad wel een rol spelen, maar dat andere factoren veel belangrijker zijn.
Of iemand als zzp’er economisch succes heeft (gemeten in omzet en winst, afgezet tegen het aantal gewerkte uren) blijkt voor bijna 45% te worden bepaald door de markt waarin hij of zij actief is. Los van alle variatie in individuele kenmerken realiseren de interim-managers gewoon de hoogste omzet, gemiddeld zo’n 121.000 euro. Zij worden op de voet gevolgd door de IT’ers (112.00 euro) en de organisatieadviseurs (111.000 euro). Journalisten (50.000 euro), kunstenaars (47.000 euro) en vertalers (36.000 euro) hebben de laagste omzet.
Wie het inkomen van zzp’ers wil vergelijken met dat van hun collega’s in loondienst, moet bedenken dat zelfstandigen van hun omzet eerst hun bedrijfskosten moeten aftrekken, dan hun belasting en hun sociale premies, dan hun pensioenvoorziening en hun arbeidsongeschiktheidsverzekering, en ook nog eens dat zij geen vakantiegeld of dertiende maand krijgen. Zo vertaalt de omzet van de zelfstandige interim-manager zich in een bruto maandsalaris van 6000 euro, dat van een vertaler in amper 2000 euro.
Kennis en ervaring (wat je kunt) bepalen volgens Van den Born voor ongeveer 25% het succes van de zzp’er. De omvang en de intensiteit van het sociale en zakelijke netwerk (wie je kent) verklaart krap 21% van het succes. Het zou mooi zijn als de bedrijfsstrategie die de zelfstandige kiest enige invloed zou hebben op zijn of haar succes, maar helaas: met amper 3% valt dat in het niet bij de vorige factoren. En de veel geciteerde persoonlijkheidseigenschappen kunnen we maar beter helemaal uit ons hoofd zetten: wie je bent is met 1,1% slechts van marginale betekenis. Om meer te gaan verdienen moet de ambitieuze zzp’er er dus op zijn minst advieswerk of interim management bij gaan doen of liever nog helemaal opschuiven naar een andere branche waar de bezettingsgraad en het gemiddelde uurtarief hoger zijn.
Zo draagt Van den Born in elk hoofdstuk van ‘The drivers of career succes’ nieuwe kennis en inzichten aan waar zowel zzp’ers en hun organisaties als beleidsmakers hun voordeel mee kunnen doen. En passant demonstreert hij ook nog eens dat sociaal-wetenschappelijk onderzoek bepaald niet altijd hoeft te leiden tot het intrappen van open deuren.
Over Pierre Spaninks
Pierre Spaninks (Eindhoven, 1955) was tot zijn pensionering in 2021 zelfstandig professional in journalistiek en communicatie. Hij kreeg landelijk bekendheid als ZZP-expert. Voordien had hij gewerkt in het hoger onderwijs en de consultancy. Hij studeerde Tekstwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en volgde op Harvard het Senior Manager in Government Program. Tegenwoordig legt hij zich toe op de Egyptologie.
