God houdt niet van bankiers. Eerst gaf hij zijn zoon de opdracht om de woekeraars uit de tempel te rammen, later liet hij in de Koran optekenen dat (woeker-)rentes streng verboden zijn. Christelijke bankiers trotseerden de toorn van God en bouwden een bancair systeem dat drijft op rente en speculatie. Moslims namen de woorden van god wel serieus. In de jaren zestig ontstonden in het Midden-Oosten financiële instellingen die volgens islamitische principes werken. De eerste grote islamitische banken (de Dubai Islamic Bank en de Islamic Development Bank) werden midden jaren zeventig opgericht in de Verenigde Arabische Emiraten. In 2006 schatte kredietbeoordelaar Standard & Poor’s de totale markt van islamitische financiële producten op 400 miljard dollar. McKinsey voorspelt een toename tot een biljoen in 2010. De consultants van Oliver Wyman voorzien nog hogere gouden bergen en voorspellen een totale waarde van 1,6 biljoen in 2012.
Onrein
In het recent verschenen overzichtswerk Understanding Islamic Finance geeft de Pakistaanse bankier Muhammad Ayub een uitgebreid overzicht van de vele verschillende verschijningsvormen van islamitische financiering. De onderliggende gedachte is steeds dat het oneerlijk is om geld te verdienen zonder zelf risico te dragen. Dat staat gelijk aan uitbuiting, vinden de islamitische schriftgeleerden. Rente vragen, gokken en speculeren zijn daarom onrein (haram). Winst maken uit handel is echter geen probleem.
Het omzeilen van rente vraagt om creatieve oplossingen. Wie een islamitische hypotheek afsluit, betaalt bijvoorbeeld geen rente maar een vorm van huur. De bank wordt (gedeeltelijk) eigenaar van de woning. Aan het eind van de afgesproken huurperiode heeft de klant het recht om de woning te kopen. Een andere optie is dat de bank het huis koopt en met winst doorverkoopt aan de cliënt, die de aankoopprijs in termijnen terugbetaalt (een soort sale-and-lease-back). Deze constructie wordt ook toegepast voor andere consumptieve leningen. Ingewikkelder wordt het wanneer het om een gewone geldlening gaat. Een rekenvoorbeeld: klant A wil 10.000 euro lenen. De bank koopt voor 1.000 euro aan goud en verkoopt dat voor 11.000 euro aan de klant. Met hulp van de bank verkoopt de klant het goud meteen weer door voor 10.000 euro. De klant heeft de gewenste lening en moet de bank in termijnen 11.000 euro terugbetalen. Klant blij, bank blij, Allah blij.
Een conventionele, commerciële verzekering druist in tegen het verbod op rente (riba) en het speculeren op een onzekere uitkomst (gharar). Islamitische verzekeringen (takaful) werken daarom op basis van onderlinge bijstand. De verzekeringsmaatschappij is de beheerder van een fonds, maar het risico ligt bij de deelnemers. Er wordt uitsluitend belegd in ‘reine’ activiteiten. Toch zijn islamitische verzekeringen controversieel. Ayub citeert een lijst van tegenstrijdige uitspraken (fatwa’s) van schriftgeleerden over verzekeringen. Terwijl de ene sheikh iedere vorm van verzekering beschouwt als een motie van wantrouwen tegen Allah, ziet de andere sheikh geen bezwaren. De profeet zelf was pragmatisch. Toen hij zag dat een man zijn kameel achterliet in de jungle vroeg hij hem waarom hij zijn kameel niet vastbond. De antwoordde dat hij zijn vertrouwen in Allah stelde, waarop de profeet terugkaatste: ‘Bind eerst je kameel vast, vertrouw dan op Allah.’
Obligaties
Sinds een jaar of vijftien is er ook een islamitisch alternatief voor de kapitaalmarkt, met islamitische aandelen en obligaties (sukuk). Anders dan bij gewone obligaties, is er bij sukuks geen sprake van een vaste rentevergoeding over het belegde vermogen, maar wordt het rendement vastgesteld op basis van de winst van de onderliggende onderneming.
De markt voor sukuks heeft de laatste jaren een flinke vlucht genomen, dankzij een aantal grote emissies. In de meeste gevallen gaat het om staatsobligaties - niet alleen islamitische landen, maar ook Groot-Brittannië en de Duitse deelstaat Saxen-Anhalt gaven sukuks uit. In 2006 financierde Dubai Ports World de overname van de Engelse havengigant P&O met een sukuk-emissie van 3,5 miljard dollar.
Derivaten zijn lastig binnen de context van de sharia, omdat je volgens Koran niet mag handelen in zaken die je niet bezit. Ayub vindt derivaten per definitie haram en citeert met instemming Warren Buffet die derivaten ‘financial weapons of mass destruction’ noemde. Probleem is dat derivaten een gangbare manier zijn om risico’s af te dekken. Zonder deze mogelijkheid, zullen islamitische financiële producten altijd minder aantrekkelijk zijn dan de seculiere tegenhangers. Achter de schermen wordt - onder andere door de juristen van Allen & Overy - daarom hard gewerkt aan het ontwikkelen van derivaten die volgens de koranvorsers wél door de beugel kunnen. Er is inmiddels een bescheiden begin gemaakt met het ‘over-ther-counter’ (OTC) verhandelen van derivaten.
Gouden kans
De laatste jaren wint het islamitisch bankieren ook buiten het Midden-Oosten aan populariteit. Londen heeft zich ontwikkeld tot het belangrijkste centrum voor islamitisch bankieren na Dubai en Maleisië. Ten minste vijf Engelse banken bankieren volgens de regels van de sharia en de meeste grote conventionele Engelse banken hebben een islamitische divisie. De kredietcrisis speelt deze instellingen in de kaart. Terwijl seculiere bankiers tot aan hun nek in de ‘toxic assets’ zoals ongedekte leningen en gedevalueerde derivaten zitten, hebben de islamitische banken hun balans redelijk op orde. Hun situatie is vergelijkbaar met die van kleine ‘groene’ banken zoals Triodos en ASN die uit ethische overwegingen nooit hebben belegd in de financiële risicoproducten die nu zoveel ellende veroorzaken.
Tijdens een bijeenkomst van het Islamitisch Economisch Forum in Jakarta stak de Indonesische vice-president Jusuf Kalla onlangs de loftrompet op het islamitisch bankieren. De kredietcrisis heeft volgens hem bewezen dat het westerse kapitalistische financiële systeem, dat is gebaseerd op ‘virtuele transacties’, bijzonder kwetsbaar is. Eerder al verklaarde de Maleisische minister van Financiën Najib Razak: ‘Een bancair systeem dat niet nauw verbonden is met echte en productieve activiteiten is een bedreiging voor de gehele economie. Voor moslims is de huidige situatie een gouden kans om de kracht en de effectiviteit van islamitisch bankieren te bewijzen.’
Wilders
In Engeland spant de Labour-regering zich in om van Londen het islamitische financiële centrum van de wereld te maken. Gordon Brown zorgde er als minister van Financiën hoogstpersoonlijk voor dat sukuks onder hetzelfde belastingregime vallen als ‘gewone’ obligaties. Dit zorgde voor een toestroom van kapitaal uit het Midden-Oosten. Inmiddels staan sukuks genoteerd aan de London Stock Exchange.
In Nederland is het islamitische bankieren nooit van de grond gekomen. De Rabobank en de Bilaa Ribabank (een ideetje van Legiolease-oprichter Piet Bloemink) kwamen in 2006 met een ‘halalhypotheek’, maar dit experiment sneuvelde toen de fiscus weigerde om de winstopslag aftrekbaar te maken. Wouter Bos toonde zich van goede wil en kondigde in 2007 een onderzoek aan naar de mogelijkheden om van Nederland, in navolging van Engeland, een centrum te maken van islamitisch bankieren. PVV-voorman Wilders kreeg een rolberoerte: ‘Het moet niet gekker worden. Wij zijn geen islamitisch land, dus moeten wij ook geen shariaproducten toestaan.’
Van het aangekondigde onderzoek is weinig meer vernomen. Nederlandse moslims die willen bankieren volgens de regels van de sharia, moeten hun geld naar het buitenland brengen. Willen ze er toch een Nederlands tintje aan geven, dan kunnen ze terecht bij de Saudi Hollandi Bank in Saoedi-Arabië, een dochteronderneming van ‘staatsbank’ ABN-AMRO. Wat vindt Wilders daar eigenlijk van?
