Economie, zo schrijft Heertje in zijn boek Echte economie, gaat over de omgang met alle schaarse middelen. Er is dus niet iets zoals ‘economisch verantwoord’. De nogal beperkte opvatting dat economie en geld hetzelfde zijn, is niet alleen wetenschappelijk onverantwoord (de welvaartstheorie wordt buiten beschouwing gelaten), de directe gevolgen op het maatschappelijk functioneren zijn ook desastreus. Omdat namelijk elk maatschappelijk vraagstuk wordt terug gebracht tot een financieel vraagstuk.
Een voorbeeld. Het CPB stelt dat investeringen in onderwijs in feite nutteloos zijn, omdat het economisch rendement niet meetbaar is. Heertje zegt dat een maatschappij waarin alleen geld telt, zichzelf in de voet schiet. Een voorbeeld daarvan is de manier waarop tegenwoordig onderzoekssubsidies voor natuurkundeonderzoek worden verstrekt. ‘Er is alleen geld voor het ontwikkelen van nieuwe inzichten waarvan op voorhand vaststaat dat ze kunnen worden toegepast en dat ze geld opleveren. Dat is kortzichtig. Een overheid die ook fundamenteel onderzoek subsidieert, zorgt dat de vijver waaruit deze beloftevolle inzichten worden gehaald, niet opdroogt maar juist groter wordt.’
Ook de manier waarop Den Haag onderwijsinstituten probeert te prikkelen, vinden bij Heertje geen genade. Deze prikkels komen erop neer dat scholen een hoger budget krijgen naarmate ze meer mensen met een diploma afleveren. ‘Uiteraard gaat dat ten koste van de kwaliteit en de integriteit. De economische theorie had feilloos kunnen voorspellen wat er nu gebeurt: docenten worden gevraagd de norm aan te passen om het gemiddelde cijfer in een klas op te krikken. Anders zakken er te veel leerlingen. Dat kost ons een ton, krijgen ze dan van de manager te horen.’ Deze managers behoren volgens Heertje tot de klasse van de beheerders die het tegenwoordig in Nederland voor het zeggen hebben. ‘Risicomijdende lieden die, met het oog op hun eigen positie, sturen op financiële criteria. Dat gaat ten koste van de kwaliteit, want ze hebben maar weinig benul van wat er achter die geldbedragen schuilgaat en wat er op de werkvloer gebeurt.’
De verwarring tussen economie enerzijds en markt en geld anderzijds zie je ook heel duidelijk wanneer het gaat om niet-meetbare grootheden. Bij zaken dus als milieu, natuurbehoud of het behoud van cultureel erfgoed. Het is volgens Heertje niet alleen een semantische kwestie wanneer wordt gezegd dat iets ‘economisch niet verantwoord is’, terwijl men eigenlijk bedoelt dat iets ‘financieel onaantrekkelijk’ of ‘financieel onrendabel’ is. Wie alleen naar geld kijkt of in geld meetbare grootheden denkt, streept volgens Heertje zaken met een grote maatschappelijke betekenis weg uit de besluitvorming.
Economen die hun werkterrein bewust vernauwen tot de sfeer van de klinkende munt en het betalingsverkeer, spelen een valse partij, omdat zij niet in geld waardeerbare zaken bij voorbaat ongewogen laten, zo betoogt Heertje. Zij maken het voor zichzelf gemakkelijker, maar de maatschappij is genoopt aan hun uitspraken steeds minder betekenis te hechten. ‘Wat moeten we met de welvaartseconomische benadering van het CPB van de geluidsnormen voor Schiphol waarin uitsluitend financiële aspecten worden opgenomen, zoals de prijzen van huizen? Wat is de waarde van zo’n onderzoek wanneer de omwonenden zelf vinden dat hun welvaart nadelig wordt beïnvloed door de geluidshinder van de luchthaven? In onze samenleving neemt de betekenis toe van behoeften die niet of alleen indirect in geld worden uitgedrukt. Een op de toekomst gerichte, echte econoom houdt daarmee rekening en herhaalt zijn frustrerende boodschap dat de middelen beperkt zijn.’
Over Pierre Pieterse
Pierre Pieterse was tot februari 2022 hoofdredacteur van Managementboek Magazine.
