Crises die te maken hebben met grote complexe problemen, maar ook met de even ingewikkelde constitutie van Europa zelf. Luuk van Middelaar is erin geslaagd om van de crises, die we allemaal via de media hebben meegekregen, een leerzaam en toch spannend boek te maken. Hij laat zien dat die moeizame jaren vragen om zichtbaar leiderschap èn echte oppositie. Beide zijn noodzakelijk voor een levende democratie. In die zin is wat er over Europa gezegd wordt – hoewel extreem in z’n schaal en omvang – symptomatisch voor de democratie in het klein, voor ons kleine land met z’n vele gemeenten.
Eigenlijk gaat het boek over de ontwikkeling van Europa, van adolescent naar volwassenwording. In dat groeiproces doen zich crises voor; zaken die gebeuren maar niet te voorspellen zijn en soms zelfs niet denkbaar waren: de eurocrisis, de Oekraïnecrisis, de vluchtelingencrisis en de Brexitcrisis. Allemaal vraagstukken die niet meer pasten bij de weg der geleidelijkheid om problemen via regels en verdragen ‘technisch’ op te lossen (piecemeal engineering). Politiek wordt daarin teruggebracht tot uniforme consensusvorming. Steeds duidelijker wordt dat deze ingewikkelde vraagstukken vragen om beslissingen, initiatief en gezag om knopen door te hakken. Het gaat niet om management en governance, zoals we sinds de opgang van New Public Management weten, maar om leiderschap, handelend vermogen, kortom: government. Van Middelaar laat zien dat het vraagstuk van de visquota van een hele andere orde is dan van herplaatsing van 160.000 vluchtelingen in asielquota. Europa transformeert geleidelijk aan van idealistisch Vredesproject waarin de naties zouden moeten worden opgeheven (om oorlog te voorkomen) naar een Machtsproject, waarin naties gebonden worden om zo beter de gezamenlijke belangen in de wereld te dienen. Dat betekent dat dilemma’s erkend moeten worden en contingentie ingecalculeerd, dat gekozen moet worden uit hooguit sub-optimale oplossingen. En: dat soms openbaar vuile handen gemaakt moeten worden. Maar wel met overtuiging en gericht op het grotere geheel. Van Middelaar wijst op de geleidelijke verschuiving van puur regelpolitiek naar meer gebeurtenissenpolitiek. Het snel en tijdig inspelen op ontwikkelingen met een hoog afbreukrisico vraagt om een andere manier van politiek bedrijven, maar ook om andere machtsverhoudingen van de constitutie van Europa.
De nieuwe politiek van Europa is gericht op overleven. Dat klinkt vanuit de theorie van de Spiral Dynamics en vanuit de behoeftepiramide van Maslow wellicht erg minimalistisch, maar dat is het niet. De gedetailleerde analyse van de verschillende crises toont aan dat Europa meerdere keren door het oog van de naald is gekropen, omdat niet of te laat handelend is opgetreden en het goede verhaal niet is verteld met daarbij de juiste woorden. Het communiceren in termen van voldongen feiten en ‘het moet en kan niet anders’ heeft het cynisme onder de bevolking gevoed. En daarin schuilt, volgens Van Middelaar, het grootste gevaar. Omdat de geïnstitutionaliseerde democratie niet meer wordt geloofd, komt de democratie als zodanig onder vuur te liggen. Debet daaraan zijn depolitisering in vele gedaanten, de ver doorgevoerde techniek op de vierkante centimeter en de deken van consensus waaronder Commissie, Parlement, Raad van Ministers en Europese Raad van Regeringsleiders zich gezamenlijk hebben gewarmd. Eurosceptici met hun oppositie tegen Europa als Unie hebben de publieke onverschilligheid weten om te zetten in een strategie gericht op ‘take back control’.
Tegenover deze dreiging van binnenuit stelt Van Middelaar twee elkaar oproepende tegenbewegingen. In de eerste plaats – en ingegeven door de crises – het versterken van de executieve macht van de Regeringsleiders (Chefsache), leiderschap dus. Dat betekent dat zij zich bewust moeten zijn van hun macht om gebeurtenispolitiek te bedrijven. Durf, lef, improvisatievermogen en het vertellen van een goed en overtuigend verhaal vanuit een hoger gelegen belang horen daarbij. Hier en daar zien we dat al, maar nog te schaars en te onwennig. Tegelijkertijd moet de oppositie ruimte krijgen om gehoord te worden. Zij moet haar vitale functies van tegenmacht, machtswisseling, waakzaamheid en tegenspraak in Unieverband waar kunnen maken. Dat is nu nauwelijks het geval en dat vreet. Democratie is niet alleen een besluitvormingsmechanisme gericht op rechtvaardige verdeling van de middelen, maar ook het resultaat van de vrije keuze van mensen. Door het verhaal te vertellen en debat en dialoog met elkaar aan te gaan kan de Europese Unie haar adoloscentie inruilen voor volwassenheid.
Met het boek heeft Van Middelaar laten zien hoe ingewikkeld het bouwwerk van de Europese Unie is geworden en hoe die ingewikkeldheid ons ook in de weg is gaan zitten. Hij heeft laten zien dat wat niet publiekelijk gezegd mag worden – eenheid en integratie – wel gedacht mag en zelfs getoond moet worden. Dat de democratie een ‘boost’ kan gebruiken is duidelijk, maar hoe en in welke richting wordt in dit boek minder duidelijk. Hopelijk kan de auteur aan de ketting van analyse en diagnose in de toekomst nog een andere schakel rijgen, die van de verbeelding: hoe zou dat strategische vooruitzicht eruit kunnen komen te zien?
Vanzelfsprekend is het boek interessant voor iedereen die op een of andere wijze professioneel met Europa te maken heeft. Evenals zijn vorige boek De passage naar Europa is dit verplichte literatuur voor eurofielen en eurosceptici. De een om de zwakke kant van de constitutie en cultuur onder ogen te zien, de tweede om te laten zien hoe constructieve kritiek kan bijdragen aan een andere discours over de Unie. Maar: De nieuwe politiek van Europa is ook interessant voor ‘werkers’ in en voor de publieke sector. Het laat namelijk in extremis zien hoe belangrijk goed leiderschap is (bedwingen, beslissen, strategiseren, vormgeven, woord voeren) en hoe ruimte geboden moet worden aan een echte oppositie om de democratie te laten gloreren.
Over Paul Misdorp
Paul Misdorp is Directeur van VinNDT (Veranderen in Nieuw Denken Toepassen) en kennispartner van Zeelenberg, adviseurs voor Mens en Organisatie en van House of Coherence.
