Noord-Europa was in een permanente staat van oorlog met als dieptepunt de Dertigjarige Oorlog (1618 - 1648) waar bijna elk land in Europa wel bij betrokken was. Er woeden religieuze conflicten die miljoenen mensen op drift brachten. Europese grootmachten als Spanje, Engeland en Nederland kolonialiseerden grote delen van de wereld en onttrokken veel waarde aan die gebieden ten koste van miljoenen inheemse en uitheemse mensen. Het was het begin van de slavenhandel.
Simpele rampen, kometen aan de horizon, natuurverschijnselen, ze veroorzaakten pogroms en heksenjachten. Handel en oorlogen gingen hand in hand. Graan werd uit alle delen van Europa aangevoerd naar Amsterdam en vandaaruit naar Zuid-Europa vervoerd. Voedsel innovaties al aardappels en mais veranderden het eetpatroon. Er werd verder gereisd om grondstoffen te vinden in uiteindelijk alle delen van de aardbol.
Het was ook de tijd, dat in de schaduw van de religieuze strijd die we de Reformatie noemen, vrije en kritische denkers hun werk produceerde. Spinoza, Descartes en Locke legden de basis voor het liberalisme en kapitalisme. Alle grote denkers verenigden zich in ‘veilige’ steden als Amsterdam (en Leiden), Parijs en Londen. Ook eeuwen later zouden rebelse denkers vanuit deze steden werken en corresponderen. Lenin, Franklin, Bakoenin en Marx om er een paar te noemen. In hun tijd moesten ze voor hun leven vrezen door de denkbeelden die ze aan het papier toevertrouwden.
De Jood Baruch de Spinoza (1632 - 1677) werd eerst verstoten door zijn eigen geloofsgemeenschap. Hij ontvluchtte Amsterdam, schoolde zich om tot lenzenslijper en gebruikte al zijn redenatie technieken uit de studie van de Talmoed, om met zijn twee hoofdwerken, de Ethica en de Tractatus Theologico-Politicus het bouwwerk van de almachtige God af te breken: ‘Eenieder is volgens het absolute natuurrecht baas over zijn eigen gedachten, en daarom zal elke poging in een samenleving mensen ertoe te dwingen zo te spreken als een vorst het wil, hoewel hij anders denkt, gedoemd zijn volledig te mislukken.’ Een eeuw eerder zou hem dit op de brandstapel gebracht hebben.
De opstand van de natuur is een doorwrocht boek dat ook nog een vervelende boodschap in petto heeft: het hele model van kapitalisme en liberalisme is gebouwd op de ellende van miljoenen slaven, lijfeigenen en andere mensen die minder of geen rechten hadden. De argumentatie dat een klein deel van de bevolking het natuurlijke recht heeft boven een ander deel van de bevolking te staan. ‘De verandering van Europa vond systematisch plaats. Het begon met een crisis in de landbouw, breidde zich uit tot alle sectoren van het menselijk leven en mondde uit in de intellectuele crisis van de zeventiende eeuw, waarin de grote vraagstukken niet meer alleen theologisch, maar ook zonder een beroep op een transcendentie werden beantwoord. De protagonisten van die intellectuele crisis kwamen uit het midden van de samenleving, waaruit ook de vernieuwing van de toenmalige tijd voortkwamen. Filosofie, economie, wetenschap en het streven naar macht waren aspecten van dezelfde sociale energie.’
Philipp Blom is auteur van belangwekkende geschiedenisboeken als Het verdorven genootschap (‘De vergeten radicalen van de Verlichting’) en Alleen de wolken (‘Cultuur en Crisis in het Westen 1918 – 1938’). Binnenkort verschijnt Wat op het spel staat dat met het perspectief van over vijftig jaar terugkijkt op nu, met een klimaatcrisis en digitalisering van arbeid als de belangrijkste uitdagingen. Een nieuw scharnierpunt in de geschiedenis?
(Oktober is de Maand van de Geschiedenis. Op 29 oktober wordt de Libris Geschiedenisprijs 2017 uitgereikt voor het beste geschiedenisboek van dit jaar. De vijf kanshebbers, de Shortlist zijn hier te bekijken.)
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.
