In dit essay, nadrukkelijk geen encyclopedie, beschrijft de auteur zonder definitie vooraf de vijf stadia die het fascisme kan doorlopen. Hij analyseert de omstandigheden die ervoor zorgen dat alle stadia ook werkelijk worden doorlopen en waarom dit meestal niet lukte. Alleen Duitsland onder Hitler en Italië onder Mussolini doorliepen bijna alle stadia.
Geen definitie vooraf, omdat dit volgens de auteur het begrijpen van de verschillende gedaanten van het fascisme in de weg zou zitten. Liever beschrijft hij eerst het fascisme als een dynamisch fenomeen. Aan het eind van zijn boek volgt de definitie, gebaseerd op de inzichten die zijn opgedaan gedurende zijn beschrijvingen.
Geen ideologie
Paxton gaat uitgebreid in op de strategieën die fascisten hanteren. Hoewel de leiders zeggen een ideologie, een ideaal wereldbeeld of een credo te hebben, handelen ze er niet naar. Programma’s of doctrines spelen nauwelijks een rol en het fascisme is zeker geen doorwrochte filosofie; eerder berust het op onder het volk levende gevoelens van algemeen onbehagen. ‘Mussolini juichte de afwezigheid van programma’s zelfs toe’ en zijn volgelingen ‘…voelen zich niet gebonden aan enige doctrinaire regel’, aldus Paxton.
En zo neemt de schrijver ons mee op zijn verkenning naar de opkomst en ondergang van het fascisme in vijf stadia.
opkomst
De opkomst van het fascisme vindt plaats direct na afloop van de Eerste Wereldoorlog, in vele landen in Europa, maar het meest opvallend in Italië met de Fasci Italiani di Combattimento van Mussolini in 1919. Daarmee ontstond de term ‘fascisme’.
Rijping, als tweede stadium, ontstaat zodra bestaande regeringen wankelen en vertrouwen verliezen. Noch liberalisme, noch conservatisme wist de juiste antwoorden te vinden. (Het liberalisme, opgevat in de oorspronkelijke betekenis in termen van gelijkheid, vrijheid en broederschap, en conservatisme in de oorspronkelijke betekenis van behoudzucht, gezag boven vrijheid en hiërarchie boven gelijkheid.)
Van macht tot radicalisering
Overname van de macht, als derde stadium, wordt mogelijk zodra machtige beleidsvormers bereid zijn de macht te delen. Succesvolle fascistische leiders grepen nooit met geweld naar de macht, maar kwamen ook nooit rechtstreeks via verkiezingen in het centrum van de macht.
Het uitoefenen van de macht, het vierde stadium, werd vergemakkelijkt als de democratie het liet afweten. Zo konden de leiders zich ontwikkelen tot dictators en per decreet gaan regeren. De pers werd monddood gemaakt, rechters werden afgezet en vrije meningsuiting aan banden gelegd. In andere landen in de wereld is dit stadium nooit bereikt.
Radicalisering, als laatste stadium, is in slechts één geval bereikt: Duitsland. Waar het fascisme van Mussolini nooit voluit antisemitisch is geweest, waren antisemitisme en rassenzuiverheid in het Duitsland van Hitler juist de kern. Het werd de ideologie van het Duitse fascisme, nazisme genoemd.
politiek gedrag
Wat is fascisme? Dat is de vraag van het laatste hoofdstuk. En vooral: kan dit nog een keer gebeuren? Paxtons definitie wordt uiteindelijk een beschrijving van kenmerkende eigenschappen. Fascisme is een soort politiek gedrag, gekenmerkt door een cultus van zuiverheid, toegewijd aan nationalisme, doet gaandeweg steeds meer afstand van democratische vrijheden en kent uiteindelijk geen ethische of wettelijke beperkingen.
Fascisme is nog steeds mogelijk, aldus de auteur. Maar aan de hand van een groot aantal voorbeelden, zowel binnen Europa als uit de rest van de wereld, laat hij zien dat de kans dat een fascisme dat het laatste stadium bereikt, niet zo groot is. Dat neemt niet weg dat we waakzaam moeten zijn, en met de beschrijvingen van zijn vijf stadia wordt dat wel eenvoudiger.
Ongewijzigde druk
Dit boek is de derde ongewijzigde druk van zijn publicatie uit 2003. Helaas ongewijzigd, want er is in de afgelopen twintig jaar op het terrein van fascistische bewegingen heel wat gebeurd. Maar misschien zijn we dankzij de lessen uit het verleden gewaarschuwd en laten we het niet zover komen. Dat lukt alleen als de rechtsstaat overeind blijft. En die staat behoorlijk onder druk – en niet alleen in Europa.
De anatomie van het fascisme leest niet erg gemakkelijk, vanwege de enorme informatiedichtheid. Maar het boek geeft daardoor wel zeer veel inzicht in de verschillende verschijningsvormen van het fascisme en helpt ons om de fascistische signalen in samenleving en politiek beter te herkennen.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
