strong>De naam Thomas Kuhn is voor eeuwig verbonden aan de wetenschap. Kuhn stelde dat revoluties eerder het karakter hebben van een bekering dan van een weloverwogen beslissing. Voor hem zijn revoluties ‘ware omwentelingen’ die een radicale breuk vormen met het verleden. Zijn opvattingen bieden een interessante kijk op het thema paradigma’s of het modernere begrip ‘disruptie’, dat, hoe kan het ook anders, de nodige voor- en tegenstanders kent.
Dit is geen gemakkelijk boek om te lezen, en zeker ook geen managementboek, maar mijn interesse voor dit boek werd gewekt door de onderliggende thema’s als paradigma’s, mindsets en disruptie. Ik vroeg me af of Kuhn daarover iets te melden zou hebben.
Wie was Kuhn? Een Amerikaanse wetenschapsfilosoof en -historicus (1922-1996) die vele studenten worldwide heeft kennis laten maken met zijn opvattingen. Kuhn is nog steeds verplichte kost. En ook al is lang niet iedereen het eens met zijn opvattingen, zijn inzichten zijn m.i. nuttig om te kennen. Kuhn leefde in de tijd dat de invloed van het logisch positivisme aanzienlijk was. Deze stroming stelde dat de wetenschap alleen aanvaardt wat zintuiglijk kan worden waargenomen. Kuhn heeft daar kritiek op. Hij is daar niet alleen in. De kritiek op het logisch positivisme komt ook van Karl Popper. Beide betwisten het idee dat wetenschap probleemloos de waarheid van theorieën aan kan tonen door observaties. Kuhns belangrijkste punt daarover is dat de aanvaarding van een nieuw paradigma grotendeels plaatsvindt op buitenwetenschappelijke gronden. Een stevige aantijging natuurlijk op de wetenschap waardoor Kuhn zelf ook de nodige kritiek kreeg te verduren. Volgens Kuhn wordt een nieuw paradigma vaak aangereikt door een jonge buitenstaander met een onbevangen blik. Na een wetenschappelijke revolutie is alles anders. We kunnen revoluties niet rationeel construeren.
Kuhn zette zich af tegen het optimistische wereldbeeld van o.a. Newton, Darwin en Einstein dat elke generatie wetenschappers voortbouwt op de prestaties van eerdere generaties. Kuhn was juist van mening dat het ene wereldbeeld wordt verruild voor het andere waarbij sprake is van een conceptuele omwenteling na een statische periode. Een belangrijke zin in het gedachtegoed van Kuhn is dan ook: ‘Revoluties hebben eerder het karakter van een bekering dan van een weloverwogen beslissing’.
Waarom Kuhn mij vandaag de dag nog steeds aanspreekt is dat hij stelde dat er pas over feiten en problemen kan worden gesproken, wanneer wetenschappers over een gemeenschappelijk denkkader beschikken. Een dergelijk denkkader noemt Kuhn een paradigma. Feiten zonder denkkader, dus objectieve ervaringsgegevens, bestaan niet aldus Kuhn. Voor Kuhn was van continuïteit in de wetenschap geen sprake maar wel van schoksgewijze verandering. Paradigma’s zijn incommensurabel: onvergelijkbaar. Dat betekent dus dat we niet kunnen zeggen dat het ene paradigma beter is dan het andere. Na een wetenschappelijke revolutie zijn we op een andere planeet gekomen. Net als Kant stelt Kuhn dat een denkraam onze kijk op de wereld bepaalt. Hoe de wereld op zichzelf is, kunnen wij nooit weten. Anders dan Kant meent Kuhn dat zulke denkramen radicaal kunnen veranderen. Waarheid is volgens Kuhn een lokaal begrip dat slechts binnen een bepaald paradigma kan worden gebruikt.
Kuhn stelt dat ontdekkingen plaatsvinden door het gewaarworden van afwijkingen. Hij spreekt in dit verband van anomalie: een verschijnsel waarop de onderzoeker niet door zijn paradigma was voorbereid. Volgens Kuhn zullen wetenschappers hun paradigma’s niet verwerpen als ze met anomalieën worden geconfronteerd. Het is o.a. op dit punt dat Kuhn zich afzet tegen het logisch positivisme. Maar hij gaat verder. Volgens Kuhn komen revoluties tot stand door bewustwording dat bestaande instellingen niet adequaat in staat zijn oplossingen te geven voor problemen die ze deels zelf hebben gecreëerd. Elke groep gebruikt haar eigen paradigma om haar paradigma te verdedigen. Maar dat is voor Kuhn een circulair argument. Die argumenten worden vaak dwingend gedaan en zijn daarom niet logisch of rationeel. Deze kritiek op de wetenschap in het algemeen en op het logisch positivisme in het bijzonder is m.i. een knap inzicht dat Kuhn aan de literatuur heeft toegevoegd. Het is niet alleen de ratio die hier zegeviert. We zouden bijna kunnen stellen: ‘integendeel’.
Op het eind van het boek, volgt een naschrift dat Kuhn zeven jaar na zijn boek schreef, dus in 1969. Hij gaat in op verschillende kritieken die critici hebben op zijn boek. Een van die kritieken is dat Kuhn het begrip ‘paradigma’ niet helder definieert en veel verschillende betekenissen toekent. Kuhn gaat uitgebreid in op alle kritieken, hij is het lang niet met alle kritiek eens maar geeft wel in alle gevallen een zeer gefundeerd antwoord. Ik vond het boek zeer interessant en zeker niet altijd gemakkelijk leesbaar, met name in het geval dat Kuhn uitweidde over natuurkundige zaken. Desondanks is het mooi om zo’n klassieker ‘anno nu’ door te lezen en te zien welke waarde zijn inzichten voor vandaag hebben. Het begrip paradigma is door Kuhn op de kaart gezet en ondanks alle kritiek kunnen ze hem dat niet meer afnemen.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
