Verbieden van organisaties

INLEIDING 1

1. Verkenning van het probleem 1
1.1 Verbieden van organisaties en recht op vrijheid van vereniging 1
1.2 Verbodscriterium 8
1.3 Toerekeningscriterium 10
1.4 Verbodsobject 11
1.5 Bevoegde orgaan tot verbodenverklaring 12
1.6 Procedurele aspecten 13
1.7 Rechtsgevolgen verenigingsverbod 15

2. Relevantie en doel van het onderzoek 18
2.1 Wetenschappelijke relevantie 18
2.2 Maatschappelijke relevantie 19
2.3 Doel 20

3. Onderzoeksvragen en opzet 21
3.1 Centrale onderzoeksvraag 21
3.2 Deel I 22
3.3 Deel II 22
3.4 Deel III 23
3.5 Deel IV 24

4. Onderzoeksmethoden en verantwoording 24
4.1 Klassiek-juridische onderzoeksmethode 24
4.2 Rechtshistorische onderzoeksmethode 26
4.3 Rechtsvergelijkende onderzoeksmethode 27

5. Afbakening onderzoek en terminologie 29
5.1 Sluitingsdatum onderzoek 29
5.2 Verenigingsvrijheid als primair normatief kader 29
5.3 Verenigingsverbod en verbodenverklaring 30
5.4 Verbodsregeling en haar omvang 30
5.5 ‘Verklaring voor recht’ ex art. 10:122 lid 1 BW gelijkgesteld aan ‘verbodenverklaring’ 33
5.6 Conceptvoorstel tot Wet op de politieke partijen summier meegenomen 34

DEEL I – VERENIGINGSVRIJHEID ALS TOETSINGSKADER

HOOFDSTUK 1 – Verenigingsvrijheid volgens internationaal recht 36
1. Inleiding 36
2. EVRM 37
2.1 Inleiding 37
2.2 Verdragsbepaling en totstandkomingsgeschiedenis van art. 11 EVRM 37
2.3 Inhoud en reikwijdte art. 11 lid 1 EVRM 39
2.4 Beperkingensystematiek art. 11, lid 2, eerste volzin, EVRM 51
2.5 Beperkingensystematiek art. 11, lid 2, tweede volzin, EVRM 73
2.6 Misbruik van recht ex art. 17 EVRM 75
3. IVBPR 79
3.1 Inleiding 79
3.2 Verdragsbepaling en totstandkomingsgeschiedenis van art. 22 IVBPR 80
3.3 Inhoud en reikwijdte art. 22 IVBPR 82
3.4 Beperkingensystematiek art. 22 lid 2 IVBPR 83
3.5 Misbruik van recht ex art. 5 IVBPR 86
4. Handvest EU 87
4.1 Inleiding 87
4.2 Verdragsbepaling en totstandkomingsgeschiedenis van art. 12 Handvest EU 87
4.3 Inhoud en reikwijdte art. 12 Handvest EU 89
4.4 Beperkingensystematiek art. 52 lid 1 Handvest EU 93
4.5 Misbruik van recht ex art. 54 Handvest EU 94
5. Internationaalrechtelijke aanbevelingen 94
5.1 OSCE/ODIHR en de Venetiëcommissie 94
5.2 Speciale VN-Rapporteur 100
6. Conclusie 104

HOOFDSTUK 2 – Verenigingsvrijheid volgens onze Grondwet 108
1. Inleiding 108
2. Totstandkomingsgeschiedenis en tekst van art. 8 Gw 109
3. Inhoud en reikwijdte art. 8 Gw 114
3.1 Het begrip ‘vereniging’ 114
3.2 Positieve en negatieve verenigingsvrijheid 117
3.3 Verticale en horizontale werking 118
4. Beperkingensystematiek Grondwet en art. 8 Gw 118
4.1 Voorgeschreven grondwettelijke beperkingsmethoden 119
4.2 Beperkingsmethoden in uitzonderingsgevallen 124
4.3 Min of meer afgewezen beperkingsmethoden 128
5. Verhouding met artt. 11 EVRM, 12 Handvest EU en 22 IVBPR 131
5.1 Reikwijdte 132
5.2 Beperkingsmogelijkheden 132
6. Conclusie 134

DEEL II – VERBODSREGELING NAAR NEDERLANDS RECHT

HOOFDSTUK 3 – Verenigingsverbod in rechtshistorisch perspectief 140
1. Inleiding 140
2. Romeins recht 143
3. Oudvaderlands en Rooms-Hollands recht (periode 500-1795) 145
4. Bataafs en Frans recht (periode 1795-1813) 147
5. Nederlands recht (periode 1813-heden) 149
5.1 Periode 1813-1886 149
5.2 Periode 1886-1939 152
5.3 Periode 1939-1971 154
5.4 Periode 1976-1988 159
5.5 Periode 1988-2007 162
5.6 Periode 2007-2022 169
5.7 Periode 2022-heden 175
6. Conclusie 181

HOOFDSTUK 4 – Verenigingsverbod van rechter 185
1. Inleiding 185
2. Verbodsobject 186
2.1 Het criterium ‘rechtspersoon’ 186
2.2 Het criterium ‘corporatie, niet Nederlands rechtspersoon’ 199
3. Verbodscriterium 206
3.1 Het criterium ‘werkzaamheid’ 207
3.2 Het criterium ‘doel’ 218
3.3 Gelijkschakeling ‘doel’ met ‘werkzaamheid’ 221
3.4 Het criterium ‘in strijd met de openbare orde’ van art. 2:20 lid 1 BW, buiten de gevallen van art. 2:20 lid 2 en lid 3 BW om 224
3.5 Het criterium ‘in strijd met de openbare orde’ van art. 2:20 lid 2 BW 247
3.6 Het criterium ‘in strijd met de openbare orde’ van art. 2:20 lid 3 BW 275
4. Procedurele aspecten 285
4.1 Verzoekschriftprocedure 286
4.2 Rechter 296
4.3 Procespartijen 308
5. Conclusie 311

HOOFDSTUK 5 – Verenigingsverbod van wetgever 316
1. Inleiding 316
2. Verbodscriterium en verbodsprocedure 316
2.1 Algemeen 317
2.2 Bijlage van het Gemeenschappelijk Standpunt 2001/931 321
2.3 Verordening (EG) 2580/2001 (…) 326
2.4 Bijlage I van Verordening (EG) nr. 881/2002 (…) 328
3. Rechtsbescherming 329
3.1 Rechtsbescherming tegen ‘listing’ 330
3.2 Rechtsbescherming tegen verbodenverklaring ex lege 333
4. Conclusie 334

HOOFDSTUK 6 – Rechtsgevolgen verenigingsverbod 336
1. Inleiding 336
2. Civielrechtelijke rechtsgevolgen 336
2.1 Bewind, ontbinding en vereffening 337
2.2 Ordemaatregel 341
2.3 Bestuursverbod 344
3. Strafrechtelijke rechtsgevolgen 350
3.1 Overtreding rechterlijk bevel ex art. 184a lid 2 Sr 350
3.2 Strafbare voortzetting ex art. 140 lid 2 Sr 354
4. Bestuursrechtelijke rechtsgevolgen 383
4.1 Gevolgen in de Kieswet 384
4.2 Gevolgen in het ambtenarenrecht 387
4.3 Gevolgen in de Wet veiligheidsonderzoeken en de daarop gebaseerde beleidsregels 389
4.4 Gevolgen in het openbare-orderecht 392
5. Conclusie 394

HOOFDSTUK 7 – Naar een bestuursrechtelijk verenigingsverbod? 399
1. Inleiding 399
2. Achtergrond en verloop wetgevingsproces 399
3. Verbodsobject 404
3.1 Het criterium ‘rechtspersoon’ 404
3.2 Het criterium ‘ieder ander als zelfstandige eenheid of organisatie naar buiten tredend lichaam of samenwerkingsverband’ 407
3.3 Uitzonderingen 408
4. Verbodscriterium 410
4.1 Het criterium ‘werkzaamheid’ 410
4.2 De criteria ‘(…) die een cultuur van wetteloosheid (…)’ 411
5. Toerekeningscriterium 417
5.1 Het criterium ‘heeft plaatsgevonden in het georganiseerde verband van (…)’ 418
5.2 De criteria ‘dulden’ en ‘er op andere wijze niet doeltreffend tegen optreden’ 422
6. Procedurele aspecten 423
6.1 Minister als bevoegd orgaan tot verbodenverklaring 423
6.2 Besluitvormingsprocedure 427
6.3 Verbodsbesluit 433
6.4 Rechtsbescherming 438
7. Rechtsgevolgen bestuurlijk verenigingsverbod 441
7.1 Bewind, ontbinding en vereffening 441
7.2 Strafbare deelneming 444
8. Conclusie 449

DEEL III – VERBODSREGELING NAAR DUITS EN FRANS RECHT

HOOFDSTUK 8 – Verbodsregeling naar Duits recht 452
1. Inleiding 452
2. Verenigingsvrijheid volgens Grundgesetz 452
2.1 Inhoud en reikwijdte art. 9 GG 453
2.2 Beperkingensystematiek 457
3. Verenigingsverbod 462
3.1 Verbodsobject 463
3.2 Verbodscriterium 472
3.3 Toerekeningscriterium 477
3.4 Enkele procedurele aspecten 478
4. Partijverbod 480
4.1 Verbodsobject 482
4.2 Verbodscriterium 484
4.3 Toerekeningscriterium 485
4.4 Enkele procedurele aspecten 486
5. Bijzondere ontzegging verenigingsvrijheid en ontbinding rechtspersoon 488
6. Rechtsgevolgen verenigings- en partijverbod 489
6.1 Civielrechtelijke rechtsgevolgen 490
6.2 Strafrechtelijke rechtsgevolgen 492
6.3 Enkele bijzondere rechtsgevolgen 513
7. Conclusie 518

HOOFDSTUK 9 – Ontbindingsregeling naar Frans recht 524
1. Inleiding 524
2. Verenigingsvrijheid naar nationaal recht 524
2.1 Inhoud en reikwijdte verenigingsvrijheid op basis van Franse verenigingswet 526
2.2 Beperkingensystematiek art. 3 Franse verenigingswet 529
3. Ontbinding door rechter 533
3.1 Ontbinding door civiele rechter 533
3.2 Ontbinding door strafrechter 540
4. Ontbinding door openbaar bestuur 547
4.1 Ex Code de la sécurité intérieure 547
4.2 Ex Code du sport 557
5. Rechtsgevolgen ontbinding 562
5.1 Civielrechtelijke rechtsgevolgen 562
5.2 Strafrechtelijke rechtsgevolgen 563
6. Conclusie 569

DEEL IV – RECHTSSTATELIJKE EN RECHTSVERGELIJKENDE ANALYSES EN CONCLUSIES

HOOFDSTUK 10 – Rechtsstatelijke toets, rechtsvergelijkende analyse en conclusies 576
1. Inleiding 576
2. Wijze en omvang rechtsstatelijke toets en rechtsvergelijkende analyse 577
2.1 Rechtsstatelijke toets 577
2.2 Rechtsvergelijkende analyse 581
3. Verbodsregeling volgens huidig recht 581
3.1 Algemeen 582
3.2 Verbodsobject 588
3.3 Verbodscriterium 591
3.4 Toerekeningscriterium 610
3.5 Bevoegde orgaan tot verbodenverklaring 614
3.6 Procedurele aspecten 617
3.7 Rechtsgevolgen 626
4. Verbodsregeling volgens wetsvoorstel ‘Bestuurlijk verbod ondermijnende organisaties’ 647
4.1 Algemeen 647
4.2 Verbodsobject 650
4.3 Verbodscriterium 651
4.4 Toerekeningscriterium 653
4.5 Bevoegde orgaan tot verbodenverklaring 654
4.6 Procedurele aspecten 655
4.7 Rechtsgevolgen 659
5. Uitleiding 659

SUMMARY 666
LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN 697
BRONNENLIJST 704
DANKWOORD 737