Beginselen van samenleven

Voorwoord 9

Hoofdstuk 1.
De klassieke rechtvaardigingstoets 11
1. Normatieve problemen: enkele schijnbare oplossingen 11
1.1. Geloof 12
1.2. Emoties 13
1.3. Feitelijke toestand 14
2. Normatieve problemen: de rationele benadering 15
2.1. Jeremy Bentham: de morele calculus 19
2.2. Immanuel Kant: de morele plicht 24
3. De klassieke rechtvaardigingstoets 29
3.1. De schendingfase 31
3.2. De overtreffase 33
3.3. De uitzonderingfase 36
3.4. De interventiefase 38
3.5. Voordelen en beperkingen 39

Hoofdstuk 2.
Waardigheid 43
1. Inleiding 43
2. Het belang van menselijke waardigheid 43
3. Vier betekenisvelden 46
3.1. Het verbod op onmenselijke behandeling 46
3.2. Recht op een menswaardig bestaan 47
3.3. Het recht op zelfbeschikking 48
3.4. Het verbod op discriminatie 48
4. Dehumanisering 49
4.1. Animale en machinale dehumanisering 50
4.2. Is animale dehumanisering erger dan machinale? 52
4.3. Handhaving van de grens tussen mens en dier 55
4.4. Twee theorieën over de grens tussen mens en dier 57
4.4.1. Terror management theory (TMT) 58
4.4.2. Social exclusion theory (SET) 62
5. Ten slotte: over dierlijke waardigheid? 65

Hoofdstuk 3.
Het vrijheids- of autonomiebeginsel 69
1. De schaduwzijden van vrijheid 69
2. Drie soorten vrijheden 71
2.1. Zelfbepaling (negatieve vrijheid) 72
2.2. Zelfbeschikking (zelfdeterminatie, conditionele vrijheid) 73
2.3 Zelfrealisatie (zelfontplooiing, positieve vrijheid, normatieve vrijheid) 75
3. Vrijheid van privéleven (privacy) 77
3.1. Van vrijheid naar privacy: opkomst, crisis en heropleving van een fundamentele vrijheid 77
3.2. Schadebeginsel en paternalisme 81
3.2.1. Het schadebeginsel 81
3.2.2. Zacht, hard en moreel paternalisme 82
3.2.3 Overregulering en partijdige schade 86
4. Het recht op vrije meningsuiting 88
5. Vrijheid van opvoeden 94
5.1. Ter inleiding: het thuisonderwijs van Pauline de Broglie 94
5.2. Drie beginselen 95
5.2.1. Het beginsel van ouderlijke macht 96
5.2.2. Het recht op een open toekomst (open future) 98
5.2.3. Het beginsel van zelfbestuur 100
5.3. Toepassing: thuisonderwijs voor de Amish? 102
6. Vrijheid van cultuur en godsdienst (het multiculturalismedebat) 106
6.1. Multiculturele controverses 106
6.2. Drie beginselen 108
6.2.1. Neutraliteitsbeginsel (exclusieve neutraliteit, laïcité) 108
6.2.2. Multiculturalisme (inclusieve neutraliteit, actief pluralisme) 111
6.2.3. Medeburgerschap (gedeeld burgerschap) 120
6.3. Toepassing: De Raad van State over inburgering in Vlaanderen 128

Hoofdstuk 4.
Het gelijkheidsbeginsel 133
1. Gelijkheid: een allemansvriend 133
2. De formele gelijkheid 134
2.1 Aristoteles 134
2.2 De aristocratie 136
3. Rechtengelijkheid 138
3.1. Thomas Hobbes (1588–1679) 139
3.2. John Locke (1632–1704) 141
3.3. Jean-Jacques Rousseau (1771–1778) 142
3.4. De natuurlijke gelijkheid aller mensen 143
3.5. Racisme en beschavingsleer: de dubbele moraal van de Verlichting en het 19de-eeuwse liberalisme 145
3.6. Toepassing: klassiek liberalisme en de Europese Unie 146
4. Kansengelijkheid na WOII 147
4.1. Het beginsel van non-discriminatie 147
4.2. Twee modellen 151
4.3. Toepassing: politieke benoemingen 155
5. Compenserende kansengelijkheid 156
5.1. Het meritocratische ideaal 156
5.2. Een substantiële vorm van gelijkheid 157
5.3. Toepassing: de hervorming van de kinderbijslag 161
6. Bronnengelijkheid 161
7. Welvaartsgelijkheid 171
7.1. Van utopische droom tot dictatuur van het proletariaat 173
7.2. Vormen van welvaartsgelijkheid 176
8. Tot slot: alle gelijkheden op een rijtje 181

Hoofdstuk 5.
De libertaristische kritiek op de egalitaire sociaaldemocratie 185
1. Inleiding 185
2. Friedrich Hayek (Friedrich August von Hayek, 1899–1992) 186
3. Robert Nozick (1938–2002) 192
4. Libertaristisch alternatief voor zelfgenoegzaam links? 196

Hoofdstuk 6.
Het legitimiteitsbeginsel 199
1. Inleiding 199
2. De liberale democratie: het model, zijn hoofdkenmerken en basispremissen 202
3. De alternatieven 209
3.1. Het theocratische alternatief: de goddelijke bevelstheorie 209
3.2. Het natuurrechtelijk alternatief 212
3.2.1. Het doeloorzakelijk natuurrecht 214
3.2.2. Het werkoorzakelijk natuurrecht 216
3.3. Het volkssoevereine alternatief 220
4. Carl Schmitt en Joseph de Maistre: de Dracula’s van de liberale democratie 225
4.1. De kritiek van Carl Schmitt 225
4.2. De kritiek van Joseph de Maistre 230
4.3. Schmitt en Maistre: Dracula’s of echte doodgravers van de liberale democratie? 235
5. De filosofisch-anarchistische kritiek 237

Hoofdstuk 7.
Het recht om te straffen 243
1. Straffen als rechtsfilosofisch probleem 243
2. De utilitaristische rechtvaardiging (Bentham, Beccaria) 245
2.1. Het utilitarisme hangt af van empirische toetsing 246
2.2. Het utilitarisme botst met onze intuïtie 246
3. De retributivistische rechtvaardiging (Kant) 248
3.1. Het dwangprobleem 249
3.2. Het vrije wilprobleem 250
4. De moreel-educatieve rechtvaardiging (B.F. Skinner) 254
5. Conclusie 255

Verwijzingen en literatuur 257
Index 265