Theologisch-politiek traktaat

In zijn 'Theologisch-politiek traktaat' ontwierp Spinoza een strategie tot bevrijding van de samenleving en de cultuur uit dogmatische verstarring en politieke knechting. Stelde hij in de 'Ethica' dat die bevrijding slechts in de politieke gemeenschap, de 'civitas', kan worden nagestreefd, in zijn 'Theologisch-politiek traktaat' onderzoekt Spinoza de sociale samenleving en wijst hij een uitweg uit de impasse waarin de godsdienst en de politiek verkeerden. Alleen een door de filosofie gestuurde nieuwe houding tegenover beide kan een oplossing brengen. De twee boeken, de 'Ethica' en het 'Traktaat', vullen elkaar dus aan.

In het 'Traktaat' wordt een nieuwe methode van bijbelstudie uiteengezet en een nieuwe visie ontwikkeld op zulke centrale religieuze begrippen als openbaring, uitverkiezing, de Wet, het wonder en de ceremoniën. In het strikt politieke deel bepleit Spinoza op grond van een originele opvatting van het natuurrecht een onbelemmerde vrijheid van meningsvorming en -uiting. Vrijheid is in zijn ogen een kracht ten goede, een 'virtus', en hij komt dan ook tot de slotsom dat de democratische staatsvorm de meest wenselijke is.

De uitgave van Spinoza's 'Tractatus Theologica-politicus' werd in 1670 met de nodige voorzichtigheid omgeven: de auteur werd niet genoemd, de uitgever verschool zich achter een fictieve naam. Toch stak onmiddellijk een storm van verontwaardiging over het boek de kop op. De traditionele theologie en de daarachter staande politieke krachten voelden door dit boek de grond onder hun voeten wegzinken, maar ook de progressieve denkers zagen hun delicate positie in gevaar gebracht. Totale verkettering van de auteur was het gevolg.

De reacties op het 'Traktaat' waren zo heftig dat Spinoza de publicatie van een Nederlandse vertaling, waaraan de drukker al begonnen was, op het laatste moment verhinderde. Toch is de Latijnse editie op ruime schaal verspreid en kwamen er ook spoedig Franse, Engelse en Nederlandse vertalingen op de markt. De stille adhesie moet groot zijn geweest.

Deze uitgave, gebaseerd op de eerste druk van de 'Tractatus Theologica-politicus', biedt een geheel nieuwe, volledige vertaling uit het Latijn. Minutieus onderzoek heeft eerst de tekst zo zuiver mogelijk vastgesteld. De aantekeningen die Spinoza na verschijning bij zijn boek heeft gemaakt, zijn eveneens in deze editie opgenomen. Voor het eerst kon worden vastgesteld dat niet alle aantekeningen in hun overgeleverde vorm authentiek zijn.

De vertaler heeft het boek zo toegankelijk mogelijk gemaakt met behulp van een zorgvuldige alinea-indeling, uitvoerige samenvattingen en toegevoegde interne en externe verwijzingen naar bijbelteksten en andere literatuur.

Het 'Theologisch-politiek traktaat' is bij al zijn filosofische en wetenschappelijke diepgang een helder en levendig geschrift. Er is nauwelijks een boek uit de zeventiende eeuw te vinden dat het contact met onze eigen denk- en leefwereld zo gemakkelijk tot stand brengt.